Τίτλος: σώμα
Συγγραφέας: Γιάννης Αντιόχου
Θέμα: ποίηση
Εκδότης: Ίκαρος
Χρονολογία έκδοσης: 2023
Αριθμός σελίδων: 344
Η ποιητική μεταφυσική του Γιάννη Αντιόχου (2ο μέρος)
του Αργύρη Δούρβα*
Μεταφυσικές αναφορές στην
ποίηση του Αντιόχου
Θεοσοφία
Όπως
θα δείξουμε στη συνέχεια, η θεοσοφία αποτελεί μια διαρκή αναφορά του Αντιόχου
στην κατάστρωση της ποιητικής μεταφυσικής του. Η θεοσοφία αποτελεί ένα
θρησκευτικό και φιλοσοφικό συγκριτιστικό κίνημα που θεμελιώθηκε από την Έλενα
Π. Μπλαβάτσκι και τον συνταγματάρχη Χένρυ Στηλ Όλκοτ. Η θεοσοφία αναφέρεται στη
Σοφία του θεού, έννοια που κατέχει σημαίνουσα θέση στον γνωστικισμό. Η θεοσοφία
ενσωματώνει στοιχεία με τρόπο εκλεκιστικό από τον βουδισμό, τον ινδουισμό, τον
χριστιανισμό, τον εβραϊκό μυστικισμό (καμπάλα), τον γνωστικισμό και τη μαγεία.
Η
Μπλαβάτσκι αποτελεί σημαντικό σημείο αναφοράς για τον Αντιόχου, πολλές φορές με
τρόπο άμεσο και ευθύ, σε κείμενα και ποιητικά του δοκίμια. Στο επίμετρο της
μετάφρασης του Έλιοτ, γράφει ο Αντιόχου(2021): Η Μαντάμ Έλενα [Μπλαβάτσκι]
είναι πια σαν μητέρα μου, έχουμε μια σχέση συνοίκησης, στο τρίτο ράφι της
βιβλιοθήκης.. εκείνη με τα μαύρα της δερματόδετα βιβλιάρια και τις θεοσοφικές
διαλέξεις της κι εγώ με τα βιβλία της ποίησής μου. Ο Αντιόχου δηλώνει μέσα σε
λίγες μόνο προτάσεις την ποίηση τη στενή σύνδεση της ποίησής του με τις
θεοσοφικές ιδέες. Μάλιστα, δηλώνει για δεύτερη φορά μέσα σε λίγες σελίδες ότι
έχει «τη Μαντάμ Έλενα σαν μητέρα του». Ο ποιητής διαβάζει τον Έλιοτ με τη
Μπλαβάτσκι, μάλιστα αναφέρεται σε αυτόν ως τη λυχνία που αναφέρεται στο βασικό
έργο της Μπλαβάτσκι, τη Μυστική δοξασία: «λίγοι που η λυχνία τους έφεγγε
λαμπρότερα οδηγήθηκαν, από αιτία σε αιτία μέχρι τη μυστική πηγή της Φύσης, και
βρήκαν ότι μια πρώτη αρχή πρέπει να
υπάρχει». Σε αυτό το σύντομο απόσπασμα φαίνεται το θεμέλιο της μεταφυσικής
(θεοσοφικής) ποιητικής του Αντιόχου: μια πρώτη αρχή πρέπει να υπάρχει. Μια άλλη άμεση αναφορά στη Μυστική Δοξασία
της Μπλαβάτσκι και γενικότερα στον εσωτερισμό βρίσκουμε στο δοκίμιο του
Αντιόχου με τίτλο, Ο εξόριστος ποιητής
(μια ποιητική μεταφυσική). Σε αυτό το δοκίμιο, ο Αντιόχου μιλά για ένα
μεταφυσικό σύστημα ερμηνείας του κόσμου «αυτού της Εβραϊκής Καμπάλα, στο οποίο
εντρύφησα από νέος μελετώντας το Σεφέρ Γιετζιρά, τα Εβραϊκά κείμενα, τους
καμπαλιστές και τη Μυστική Δοξασία της Μπλαβάτσκι». Βέβαια, όλες αυτές οι
αναφορές συνδέονται στη Μυστική δοξασία της Μπλαβάτσκι. Οι θεοσοφικές αναφορές
αποτελούν έναν βασικό πυρήνα της μεταφυσικής ποιητικής του Αντιόχου. Για να τις
κατανοήσει κανείς, πρέπει να αναφερθεί στις βασικές θέσεις που αντιπροσωπεύει η
θεοσοφία, οι οποίες περιγράφονται στο βασικό έργο της Μπαλβάτσκι, Μυστική
Δοξασία.
Η
Μπλαβάτσκι στη Μυστική Δοξασία υποστηρίζει ότι
περιγράφει τις δραστηριότητες του θεού από την αρχή μιας περιόδου
παγκόσμιας δημιουργίας ως το τέλος της, μια κυκλική διαδικασία που συνεχίζεται
επ’ άπειρον. Στον πρώτο τόμο με τίτλο, Κοσμογένεση, η Μπλαβάτσκι περιγράφει
πώς όλη η δημιουργία εξελίσσεται γύρω
από επτά εξελικτικούς κύκλους ή γύρους. Στον πρώτο κύκλο το σύμπαν
χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία της φωτιάς, στο δεύτερο του αέρα, , στον τρίτο
του νερού, στον τέταρτο της γης και στους υπόλοιπους από την κυριαρχία του
αιθέρα. Αυτή η ακολουθία εκφράζει την
κυκλική πτώση του σύμπαντος από τη θεία χάρη κατά τους τέσσερις πρώτους κύκλους
και την ακόλουθη λύτρωσή του κατά τους επόμενους τρεις. Μετά τον τελευταίο κύκλο, ξεκινά από την αρχή ένας νέος μείζων κύκλος (Goodrick-Clarke, 2012).
Οι
θεοσοφικές απόψεις περί κοσμογένεσης αντανακλώνται με αρκετή σαφήνεια μέσα στο
έργο του Αντιόχου. Συνολικά, υπάρχουν έξι διαφορετικές αναφορές. Η πρώτη
αναφορά συναντάται Στη γλώσσα Του, με αρκετά κρυπτικό τρόπο: «Στο τέλος του
Μαχαβαντάρα/ η κοσμική μήτρα/ κατάπιε ολάκερο το σύμπαν/ με τους πλανήτες και
τ’ άστρα του» (Πτώση). Η λέξη μαχαβαντάρα μάλλον συνδέεται με τις σανσκριτικές
λέξεις μανβαντάρα, γιούγκα ή κάλπα οι οποίες αναφέρονται στη δοξασία των
κύκλων, η οποία όπως περιγράψαμε κατέχει σημαντική θέση στο θεοσοφικό σύστημα,
όπως υποστηρίζει ο Τζατζ (2006) ένας από τους πρωταγωνιστές του πρώιμου
θεοσοφικού κινήματος.
Παρόμοια
αναφορά με αυτή της κατάρρευσης του κόσμου και επαναγέννησής του συναντά κανείς
και στις Εισπνοές: «Μια μεγάλη φωτιά/ ένας μεγάλος κατακλυσμός/ ένας μεγάλος
άνεμος/ ένας μεγάλος σεισμός/ μια πολύμαστη θύρα μήτρα που σε καταπίνει» (Τι
είπε η ψυχή με την ανθρώπινη μορφή). Σε αυτούς τους στίχους, ο ποιητής
αναφέρεται στους διάφορους εξελικτικούς κύκλους του σύμπαντος όπου κυριαρχούν
αντίστοιχα η φωτιά, το νερό, ο άνεμος, η γη μέχρι που ο κόσμος καταλήγει στο
σημείο της θείας μονάδας για να αρχίσει ένας νέος κύκλος γέννησης/ απαρχής.
Στις
Εκπνοές, ο ποιητής αναφέρεται σε έναν κατακλυσμό, ο οποίος συνδέεται με μια νέα
αρχή μέσα από τον μύθο του Δευκαλίωνα και της Πύρας με τους εξής στίχους:
«Ύστερα πάντα συμβαίνει ένας κατακλυσμός/ Γιατί μπορεί το πεπρωμένο σας να ήταν
τα άστρα/ αλλά οι απόγονοί σας/ τα Λιθάρια του Δευκαλίωνα και της Πύρας» (Ο
ορατικός). Όπως σημειώνει ο Τζατζ (2006), όταν ένας κόσμος έρχεται στο πέρας
συγκεκριμένων μεγάλων κύκλων, οι άνθρωποι καταγράφουν έναν κατακλυσμό στην
ιστορία ή στην παράδοση. Στους Εβραίους
υπάρχει στον κατακλυσμό τους, στους Βαβυλωνίους στο δικό τους, στους
Αιγυπτιακούς παπύρους, στην ινδουιστική κοσμολογία.
Άλλη
αναφορά στους εξελικτικούς κύκλους με βάση του νερό, τη φωτιά ή τη γη έχουμε
στη Διάλυση: «Σαν να σιμώνει ο κατακλυσμός/ αυτός ο παλαιικός ονειροδείκτης/
στριφογυρίζοντας καθώς τελειώνει ο κόσμος/ και είτε είναι πίδακες των υδάτων/
είτε σκισμένα λιθάρια που γδέρνουν/ είτε φωτιές με δίχως τίποτε άλλο/ όταν
τελειώνει ο κόσμος» (Οι σωσίες). Οι στίχοι αναφέρονται άλλη μια φορά στο τέλος
του κόσμου μέσα από μια μεγάλη γεωλογική καταστροφή. Τέλος, στη Διάλυση έχουμε
ακόμη μια αναφορά με παρόμοιο περιεχόμενο: «Κοιτάζοντας με τα γαλανά τους
μάτια/ δυο πέτρες της γης στο χέρι μου/ αλλιώς την πυρκαγιά της ύπαρξης/ και
μια επικράτεια της στάχτης/ που με εξαφανίζει/ πριν το κατακλυσμό» (Θα
ταξιδεύουμε).
Η
Μπλαβάτσκι στον δεύτερο της Μυστικής δοξασίας, τον οποίο ονομάζει,
Ανθρωπογένεση, περιγράφει μια δική της θεωρία της ανθρώπινης εξέλιξης. Σύμφωνα
με αυτή, οι επτά κύκλοι της δημιουργίας χαρακτηρίζονται αντιστοίχως από την
άνοδο και την πτώση επτά διαδοχικών βασικών φυλών, οι οποίες κατέρχονται την
κλίμακα της πνευματικής ανάπτυξης από την πρώτη μέχρι την τέταρτη φυλή. Στη
συνέχεια, η εξέλιξη ανέρχεται από την πέμπτη μέχρι την έβδομη φυλή. Την πέμπτη
φυλή, η Μπλαβάτσκι την αποκαλούσε άρια. Η πρώτη φυλή αποκαλείται από την
Μπλαβάτσκι, αστρική, η δεύτερη υπερβόρεια, η τρίτη λεμούρια και η τέταρτη
ατλάντεια (Goodrick-Clarke, 2012). Ο ποιητής αναφέρεται δύο
φορές στην άρια φυλή. Για πρώτη φορά αναφέρεται σε αυτή, Στη γλώσσα Του ως
εξής: «Ο κρύος αέρας της αντιγραφής μιας ιστορίας σύντομης και βίαιης, η οποία
δεν μπορεί να επιβεβαιώσει αυτό που θα λέγαμε έναρξη και ίσως να την ορίσουμε
χρονικά στο 26950 του αστρικού έτους της άριας φυλής» (Romeo and Juliet). Δεύτερη φορά αναφέρεται σε Αυτόν,
τον κάτω ουρανό: «Οι δικοί μου νεκροί είναι οι άριοι στρατιώτες της Μάχης των
Εθνών» (Βαλχάλα 16.10.1813). Η αναφορά στο 26850 του αστρικού έτους της άριας
φυλής δεν είναι τυχαία και συμπτωματική. Όπως εξηγεί ο Τζατζ (2006), το μεγάλο
αστρικό έτος είναι η περίοδος που λαμβάνεται από τις ισημερίες ώστε να κάνουν
κατά τη μετάπτωσή τους μια πλήρη περιστροφή των ουρανών. Αποτελείται από
περίπου 25.868 ηλιακά έτη.
Μαγεία
Οι
αναφορές του Αντιόχου στη μαγεία μέσα από την ποίησή του είναι πολυπληθείς.
Φαίνεται ότι ο Αντιόχου, αποδέχεται τη στενή σύνδεση ποίησης και μαγείας, όπως
την περιγράφει ο Πολ Βαλερί: «Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι αιώνες ο ποιητικός λόγος ήταν προορισμένος να
υπηρετεί τη μαγεία. Όσοι ασχολήθηκαν μ' αυτές τις τελετουργικές πράξεις, έπρεπε
αναγκαστικά να πιστεύουν στη δύναμη του λόγου και πιο πολύ στην ηχητική του
δραστικότητα, παρά στο νόημα του. Οι μαγικοί τύποι, συχνά δεν έχουν κανένα
νόημα, αλλά κανείς πότε δεν διανοήθηκε ότι η δύναμη τους έγκειται στο
διανοητικό τους περιεχόμενο». Σύμφωνα με αυτή την άποψη η ποίηση και η μαγεία
βασίζονται στον ήχο των λέξεων, το σημαίνον παίζει σημαντικότερο ρόλο από το
σημαινόμενο. Ας δούμε στη συνέχεια, σε ποια σημεία ενσωματώνονται οι αναφορές
στη μαγεία, μέσα στο ποιητικό κείμενο του Αντιόχου.
Στο
βιβλίο του, Στη γλώσσα Του (2015), περιλαμβάνονται τέσσερα ποιήματα, τα οποία
μιμούνται/παρωδούν στοιχεία μαγικής επίκλησης αγγέλων. Πριν από αυτά τα ποίημα,
προηγείται ο Αποχαιρετισμός (Adagio)
ο οποίος έχει στοιχεία προσευχής προς τον Κύριο, όπου ζητείται συγχώρεση και
υποβάλλει στον αναγνώστη μια ατμόσφαιρα προσευχής και επικοινωνίας με το θείο.
Στο
ποίημα, Ευχή εις άνθρωπον εμποδισμένον, εντοπίζονται ορισμένα χαρακτηριστικά
μαγικής επίκλησης όπως για παράδειγμα αναφέρεται ο τρόπος πραγματοποίησης της
επίκλησης, η οποία περιλαμβάνει το βράσιμο φύλλων βασιλικού, συνοδεία
κατάλληλων απαγγελιών («Αρκεί το ξόρκι να γνωρίζεις, βράζοντας φύλλα ξερού
βασιλικού μες στο νερό της νύχτας κι απ’ τους καπνούς να σώνεσαι ώρες της
Αφροδίτης, απαγγέλοντας αγγελικών ταξιαρχιών τις κλίμακες». Σε αυτούς τους
στίχους, ο ποιητής ορίζει πώς πρέπει να απαγγελθεί μια από τις πλανητικές
προσευχές ανάλογα με τον πλανήτη στον οποίο ανήκει το πνεύμα που θα καλέσει ο
επίδοξος μάγος (Μαραθάκης, 2007) (στη συγκεκριμένη περίπτωση, εμπλέκεται ο
πλανήτης της Αφροδίτης. Στη συνέχεια, ο μάγος διαβάζει έναν εξορκισμό ή
προσευχή των αγγέλων που εξουσιάζουν εκείνη την ημέρα (συγκεκριμένες αγγελικές
ταξιαρχίες όπως μαρτυρεί ο ποιητής). Η αναφορά σε άνθρωπο εμποδισμένο που
υπάρχει στον τίτλο, φαίνεται να παραπέμπει τουλάχιστο συνειρμικά στην Ευχή του
αγίου Κυπριανού, διαλύουσα τα μάγια. Η ευχή αυτή αναφέρεται σε άνθρωπο που αντιμετωπίζει
εμπόδια «προερχομένων υπό τού διαβόλου» και έχει ως αποτέλεσμα τη λύση της
μαγείας και τη λύτρωσή του. Ο Άγιος Κυπριανός θεωρείται πρώην μάγος που στη
συνέχεια προσχώρησε στον χριστιανισμό.
Το
ποίημα δι’ αγάπης θα μπορούσε να αντιστοιχηθεί με μια μαγική συνταγή για τον
έρωτα που συναντάται προφανώς με άλλη μορφή στη Σολωμονική, με τον τίτλο, Για
να κάνεις μια αρχόντισσα να σε αγαπήσει. Στο ποίημα αναφέρεται ότι η επίκληση
πρέπει να γίνει συγκεκριμένη ώρα, «ακριβώς την ώρα του εσπερινού». Ένα από τα
χαρακτηριστικά μιας μαγικής επίκλησης είναι ακριβώς η γνώση του χρόνου που
πρέπει να γίνονται κάποιες πράξεις (Μαραθάκης, 2007).
Το
τρίτο ποίημα που μιμείται τα μαγικά ξόρκια και την τελετουργική μαγεία είναι το
Υπέρ αναπαύσεως νεκρών ψυχών. Το ποίημα αναφέρεται στην τελετουργική χρήση του
πεντάκτινου αστεριού ή πεντάγραμμου, που συνήθως αναφέρεται ως πεντάλφα. Το
μαγικό τελετουργικό απαιτεί από τον μάγο να πάει στο νεκροταφείο και να πετάξει
σε ένα ξερό πηγάδι τους λειτουργημένους άρτους, προφέροντας μια συγκεκριμένη
επωδό, τρεις φορές.
Το
τέταρτο ποίημα που έχει τα χαρακτηριστικά μιας τυπικής μαγικής επίκλησης είναι
το ποίημα, Για να δεις καλά όνειρα. Σε αυτό το ποίημα αναφέρεται, ότι τα υλικά
που θα χρησιμοποιηθούν στο ξόρκι (σύννεφο, δαφνόφυλλα, κυνόδοντες λευκού λύκου
κι ένα σπίτι σχολικής χαρτοκοπτικής χωρίς θεμέλια) πρέπει να χωρέσουν σε
αγέννητο χαρτί. Το αγέννητο χαρτί αναφέρεται στην αγέννητη περγαμηνή, η οποία
χρησιμοποιείται συχνά σε μαγικές επικλήσεις. Σύμφωνα με τον Μαραθάκη (2007), η
αγέννητη περγαμηνή προέρχεται από νεογέννητο ζώο που δεν έχει ακόμη πατήσει στο
έδαφος, αλλά λαμβάνεται κατ’ ευθείαν από την κοιλιά της μητέρας του.
Στη
γλώσσα Του, υπάρχουν επίσης, δύο αναφορές σε δύο πολύ γνωστούς μάγους, τον
Ελιφάς Λεβί και τον Άλιστερ Κρόουλι. Επίσης, γίνεται αναφορά σε πλανητικά
πνεύματα, τα οποία επικαλείται ένας μάγος κατά τη διάρκεια μιας μαγικής
επίκλησης. Γράφει ο ποιητής: «Και περιδιαβάζοντας τις κλίμακες των δορυφόρων
του Ου-/ ρανού τα πνεύματα θα αναφωνούν:/ …/ Ευοί Δαίμονα του Λεβί/ του Κρόουλι
Μέγα Θηρίο». Ο Αλφόνς Λουί Κονστάν
(1810-1875) έγινε ευρύτερα γνωστός ως Ελιφάς Λεβί. Ασχολήθηκε με τον
αποκρυφισμό και τη μαγεία ενώ έγραψε σχετικά βιβλία όπως το Δόγμα και Τυπικό
της Υψηλής Μαγείας. Ο Έντουαρντ Αλεξάντρ Κρόουλι έγινε ευρύτερα γνωστός ως
Άλιστερ Κρόουλι, ο οποίος ήταν μέλος του Ερμητικού Τάγματος της Χρυσής Αυγής. Ασχολήθηκε
με την τελετουργική μαγεία και έγραψε το Βιβλίο 4, όπου ερμήνευε ψυχολογικά τα
μαγικά σύνεργα που χρησιμοποιούνται στις μαγικές επικλήσεις (Μαραθάκης, 2007).
Ο Κρόουλι ταυτίστηκε με το Μέγα Θηρίο της αποκάλυψης και αυτοαποκαλούνταν με
αυτόν τον τρόπο.
Η
επόμενη αναφορά του ποιητή στη μαγεία εντοπίζεται στο βιβλίο, Εισπνοές (2009),
στο ποίημα, Τι είπε το πουλί με την ανθρώπινη φωνή. Συγκεκριμένα αναφέρεται σε
έναν στίχο η μαγική σφραγίδα επίκλησης του Μπελιάλ («τα μαλλιά σου είναι
κομμένα απ’ τη ρίζα/ και το σώμα σου χαραγμένο με τη σφραγίδα του Μπελιάλ»). Ο
Μπελιάλ είναι ένας από τους 72 δαίμονες που κατονομάζονται στο βιβλίο Περί
Λειτουργημάτων των Πνευμάτων ή Γοητεία. Σύμφωνα με τον μύθο ο Σολομώντας είχε
φυλακίσει τους 72 δαίμονες σε ένα μπρούτζινο δοχείο. Στη Γοητεία εκτός από τα
ονόματα των δαιμόνων αναφέρονται τα αξιώματα που φέρουν, ο αριθμός των λεγεώνων
τους καθώς και τις σφραγίδες τους (Μαραθάκης, 2007).
Στο
βιβλίο, Εκπνοές (2014), ο Αντιόχου φαίνεται να αναφέρεται πιο υπαινικτικά στην
μαγεία, στο ποίημα του, Περίπτυξη, με τη μυστικιστική αναφορά στις 49 πόρτες:
«Είναι τότε που παίρνω το μονοπάτι για ψηλά, ανοίγοντας μία μία και τις σαράντα
εννέα πόρτες του πύργου μου». Είναι πολύ πιθανό, οι 49 πόρτες να αντιστοιχούν
στις 49 πύλες της σοφίας και της κατανόησης. Στο γριμόριο, με τίτλο Liber loagaeth, αναφέρεται η λεγόμενη
ενωχιανή μαγεία. Η ενωχιανή μαγεία, η οποία συνδέεται με το βιβλικό πρόσωπο του
Ενώχ, αφορά σε 49 μαγικές επικλήσεις-κλειδιά, τα οποία ανοίγουν τις ισάριθμες
πύλες. Τα κλειδιά αντιπροσωπεύονται από 49 μαγικά τετράγωνα. Οι 48 πύλες
μπορούν να ανοιχτούν, αλλά δεν επιτρέπεται να ανοιχτεί η 49η πύλη.
Στα
επόμενα βιβλία του Αντιόχου, οι αναφορές στη μαγεία μειώνονται αισθητά. Στη
Διάλυση (2017), συναντάται μία μόνο σύντομη αναφορά στο ποίημα, Παραβολή: «Η
ζωή μου συνδέεται με τη μαγγανεία/ Ασκώ τη μαύρη μαγεία/ αν και η καρδιά μου
είναι ήδη θερμή». Μια εξίσου σύντομη αναφορά συναντά κανείς σε Αυτόν, τον κάτω
ουρανό (2019), όπου στο ποίημα Ένας + ένας άλλος βρώμικος άνθρωπος, η φράση «λί
γο να μ’ α γα πάς λί γο» αποκαλείται μαγική σφραγίδα.
Αλχημεία
Μια
πρώτη αναφορά του Αντιόχου στην αλχημεία συναντάται στο πρώτο του βιβλίο,
Ανήλικης νυκτός παρίστιον δέρμα (2003), στο ποίημα, Φεγγαρόνησος. Ο στίχος.
«Όπως πάνω έτσι και κάτω», αποτελεί βασικό ερμητικό ρητό, το οποίο θεμελιώνει
την αστρολογία ως κεντρική της ερμητικής σκέψης. Όπως, εξηγεί ο Μέλβιλ (2003),
ο χάρτης του ουρανού είναι χάρτης της γης και όσοι μπορούν να «διαβάσουν» τον
ουρανό, θα καταλάβουν πώς λειτουργούν τα πράγματα στη γη.
Ο
Αντιόχου στο ποίημα του, Πτώση (πιάνο για τέσσερα χέρια) αναφέρεται ευθέως σε
έναν πολύ γνωστό όρο της αλχημείας, αυτό του μεγάλου έργου: «το τέλος
προετοίμασα/ ξεχνώντας ο δόλιος και τον σκοπό/ και το μεγάλο έργο» (Στη γλώσσα
Του, 2005). Όπως αναφέρει, ο Φράνσις Μέλβιλ (2003) Μεγάλο έργο ή Opus Magnum είναι
ο όρος που χρησιμοποιούν οι αλχημιστές για να περιγράψουν τη συνειδητή
προσπάθεια επίτευξης της ύψιστης κατάστασης καθαρότητας. Ο όρος έχει εφαρμογή
τόσο στο Εξώτερο έργο, την τελειοποίηση της φιλοσοφικής λίθου, όσο και στο
Ενδότερο έργο, την επίτευξη της θείας συνειδητότητας.
Μια
άλλη πιθανή αναφορά στην αλχημεία συναντά ο αναγνώστης στο ποίημα Romeo and Juliet (Στη γλώσσα Του, 2005). Στο ποίημα
αυτό ο Αντιόχου αναφέρει ένα κλασικό αλχημικό σύμβολο, αυτό της σαλαμάνδρας:
«Σαλαμάνδρα με τις διάπλατες φτερούγες/ σαύρα φτερωτή/ που μοιάζεις με τον
δαίμονα της επιθυμίας μου». Οι
αλχημιστές συνήθιζαν να χρησιμοποιούν ονόματα ζώων, ως σύμβολα ανόργανων
στοιχείων αλλά και ως περιγραφές χημικών
διαδικασιών. Η σαλαμάνδρα αποτελεί για τους αλχημιστές τον βασιλιά των ζώων
γιατί υποτίθεται ότι μπορούσε να ζει μέσα στη φωτιά. Πολλές φορές ο καθαρισμός
του χρυσού από κράματα μετάλλων απεικονίζονταν ως μια σαλαμάνδρα πάνω από μια
δυνατή φωτιά.
Μια
ακόμη ξεκάθαρη αλχημική αναφορά συναντά κανείς στο βιβλίο, Εκπνοές 92014) και
συγκεκριμένα στο ποίημα, Ο διχοτομημένος άλλος. Γράφει ο Αντιόχου: «σαν μέσα σε
κλίβανο/αναλωνότανε με φλόγα προπανίου/ φέροντας ως ταυτοποιητική ετικέτα/ την
εξής κωδική ονομασία:/ I(gne) N(atura) R(enovatur) I(ntegra). Ο κλίβανος που λειτουργεί με
προπάνιο στη συγκεκριμένη περίπτωση πρέπει να συνδεθεί με τον φούρνο που
χρησιμοποιούσαν οι αλχημιστές, καθώς η θέρμανση ήταν απαραίτητη στις
περισσότερες από τις αλχημικές διαδικασίες. Η αλχημική εστία ή αθάνορας, όρος
αραβικής προέλευσης, περιγράφει έναν φούρνο που συνήθως απαιτούσε τη διατήρηση
μιας μέτριας φωτιάς για πολλές ώρες, όπου συχνά χρησιμοποιούνταν κόπρανα αλόγων
τα οποία διατηρούσαν σταθερή θερμοκρασία (Lafont, 2005). Τα αρχικά INRI παραπέμπουν σε πρώτο επίπεδο στην
περικοπή του Ευαγγελίου του Ιωάννη, όπου περιγράφεται πώς είχαν γραφεί τα
αρχικά της φράσης Ιησούς Ναζωραίος Βασιλεύς Ιουδαίων στην πινακίδα που είχε
αναρτηθεί από τους Ρωμαίους πάνω από τον εσταυρωμένο. Ωστόσο, στη συγκεκριμένη
περίπτωση, πρόκειται για μίμηση και παρώδηση της ευαγγελικής επιγραφής η οποία
συνδέεται με το κίνημα των Ροδόσταυρων. Σύμφωνα με τη Γέητς, ο Ροδόσταυρος
προέρχεται από το Χριστιανός Ροδόσταυρος. Τα ροδοσταυρικά μανιφέστα είναι δύο,
γνωστά ως Fama
και
Confessio.
Πρόκειται για μυστικιστικές αφηγήσεις που ενσωματώνουν αλχημιστικές έννοιες και
σύμβολα. Η φράση I(gne) N(atura) R(enovatur) I(ntegra) σημαίνει
η φωτιά ανανεώνει αδιάκοπα τη φύση. Σύμφωνα με τους Ροδόσταυρους το πυρ στο
οποίο αναφέρεται η φράση είναι το πυρ με την έννοια που συχνά το
χρησιμοποιούσαν οι αλχημιστές, δηλαδή ως φιλοσοφικό πυρ που οδηγεί στην
αναγέννηση του ανθρώπου.
Έχει
ενδιαφέρον, ότι ο Αντιόχου, στο επίμετρο της μετάφρασης του Έλιοτ (Έκρυψε στο
ποίημα τον νεκρό του για να ζήσει αιώνια, συνδέεται τον Έλιοτ αλλά και τον
σταυρωμένο Ιησού, με το ακρωνύμιο INRI. Συγκεκριμένα γράφει: «Και πιο ψηλά, πάνω από τον
Έλιοτ, στέκει ένας εσταυρωμένος σε βάθρο, με αυτό το άγιο οκτώ σκαλισμένο. Ένας
δυτικός εσταυρωμένος από αυτούς που δεν λένε ΙΝΒΙ αλλά INRI, να μπορώ να θυμάμαι την ακροστιχίδα
Igne Natura Renovatur Integra και να τακτοποιώ τα
χρόνια μου τα νεανικά στις αιρέσεις και τις μικρές περιφερικές στοές των
Αθηνών. Σε αυτό το σημείο, ο Αντιόχου συνδέει το ακρωνύμιο INRI, με ροδοσταυρικές ομάδες και
ελευθεμασονικές στοές.
Τέλος,
ο τίτλος του ποιητικού βιβλίου, Διάλυσις (2017) όπως και το ομώνυμο ποίημα που
περιλαμβάνει παραπέμπουν άμεσα σε μια βασική αλχημική διαδικασία. Σύμφωνα με
τον Μέλβιλ (2003), Η διάλυση είναι η δεύτερη σημαντική λειτουργία στην αλχημεία
του μετασχηματισμού. Είναι το solve
του
αλχημικού νόμου Solve
et coagula (Διάλυσε [το σώμα] και
πήξε / δέσμευσε/ σταθεροποίησε [το πνεύμα]). Για να διαποτιστεί το σώμα από το πνεύμα, πρέπει πρώτα να
διαλυθεί.
Καμπάλα
Το σώμα του Αντιόχου περιέχει μόνο μία ευθεία
αναφορά στο σύστημα της Καμπάλα, η οποία συναντάται στο πρώιμο έργο του και
συγκεκριμένα στο βιβλίο του, Στη γλώσσα του (2005). Η Καμπάλα ή Καββάλα είναι
ένα σύστημα ιουδαϊκού μυστικισμού που έχει ως στόχο την ένωση με το θείο.
Βασικά κείμενα της Καββάλα θεωρείται το Σεφέρ Γιετζιρά και το Ζοχάρ ενώ
θεωρείται ότι συνδυάζει και ενσωματώνει στοιχεία από τον πυθαγορισμό, τον
γνωστικισμό και τον νεοπλατωνισμό. Η Καββάλα διαμορφώθηκε κατά τη διάρκεια του
μεσαίωνα ενώ οι υποστηρικτές της αναγνωρίζουν σε αυτή μια πανάρχαια πηγή γνώσης
που χάνεται στο πέρασμα των αιώνων. Η Καββάλα συνδέθηκε με μια χριστιανική
ερμηνεία της και ενσωματώθηκε σε διάφορα συστήματα μαγείας. Βασικό σύμβολο στην
Καββάλα είναι το Δέντρο της ζωής, το οποίο αναπαριστά τον κόσμο στην ολότητά
του και τη σχέση του με την ανθρώπινη ψυχή. Επίσης, εκφράζει το πώς εκδηλώνεται το θείο μέσα στον κόσμο. Το
Δέντρο της ζωής αναπαριστά της εκπορεύσεις του θείου, οι οποίες ονομάζονται
σεφιρώθ και είναι στο σύνολό τους δέκα στον αριθμό. Οι εκπορεύσεις αυτές
χωρίζονται σε ανώτερες και κατώτερες. Τα
σεφιρώθ με σειρά εκπόρευσης ονομάζονται Κέτερ (Στέμμα), Χόχμα (Σοφία), Μπινά
(Κατανόηση), Χεσεντ (Έλεος), Γκεβούρα (Δύναμη), Τιφαρέτ (Ομορφιά), Νέτζα
(Νίκη), Χοντ (Δόξα), Γεσούντ (Θεμέλιο) και Μαλκούτ (Βασίλειο). Ανάμεσα από τα
σεφιρόθ Χόχμα και Μπίνα υπάρχει μια ακόμη σφαίρα , περίεργη και μυστήρια όπως την αποκαλεί η Ντιόν Φόρτσιουν
που ποτέ δεν απεικονίζεται στο ιερόγλυφο του Δέντρου της ζωής. Είναι η αόρατη
σεφίρα Νταάτ, η Γνώση. Το Μαλκούτ, από την άλλη, είναι η τελευταία εκπόρευση
και ταυτίζεται από τους μυστικιστές ορισμένες φορές με τον υλικό κόσμο ή τον
κατώτερο αιθερικό κόσμο, όπως τον αποκαλούν.
Με
αυτά τα στοιχεία στο μυαλό, μπορεί κάποιος να κατανοήσει τον στίχο του
Αντιόχου: «Κατακλιθείς από τη σφαίρα της Νταάτ/ στη λήθη της Μαλκούτ/ εδώ και
καιρό/ το τέλος προετοίμασα». Ο Αντιόχου σε αυτόν τον εκ πρώτης όψης ακατανόητο
στίχο μιλά για τα σεφιρόθ Νταάτ (Γνώση) και Μαλκούτ (Βασίλειο), δηλαδή για
θεϊκές εκπορεύσεις σύμφωνα με την Καββάλα. Το ρήμα «κατακλιθείς» πρέπει να
αποδοθεί περισσότερο ως πέφτω στα γόνατα και ίσως λιγότερο ως πέφτω για ύπνο.
Εκφράζει την πορεία από τα ανώτερα σεφιρόθ μεταξύ των οποίων η Νταάτ στο
κατώτερο που αποτελεί η Μαλκούτ. Ο στίχος στην ουσία, αναφέρεται στην απώλεια
της Γνώσης, με την έννοια της Γνώσης της θείας αλήθειας. Εκτός από αυτή την
ευθεία αναφορά στην Καββάλα, υπάρχει και μια άλλη αναφορά του Αντιόχου που είναι
πολύ πιο έμμεση και υπαινικτική. Συναντάται στο βιβλίο, Εισπνοές (2009), στο
ποίημα, And
you still write poems. Ο Αντιόχου γράφει: «Και διάλεξαν
για σπίρτο ένα γιγάντιο δέντρο- καρδιά με κόκκινα φύλλα/ κι αφού το ξεριζώσανε/
το σύρανε στη μεγάλη άσφαλτο/ Το δέντρο-καρδιά στην αρχή σπινθήρισε/ αφήνοντας
φωτεινές ουρές/ γεννώντας άστρα». Η περιγραφή του γιγάντιου δέντρου μπορεί να
συσχετιστεί με το Δέντρο της ζωής ενώ η αναφορά στο γεγονός ότι άφησε φωτεινές
ουρές και γέννησε άστρα, πιθανόν είναι μια έμμεση αναφορά στις θεϊκές
εκπορεύσεις. Μάλιστα, η επιλογή του ποιητή να χρησιμοποιήσει τη λέξη
σπινθήρισε, πιθανόν να δείχνει ακριβώς αυτό το μυστικιστικό νόημα του στίχου,
καθώς οι καββαλιστές πιστεύουν ότι ο κόσμος στο σύνολό του ενσωματώνει
σπινθήρες του θείου.
Ταρό
Στο
σώμα του Αντιόχου, υπάρχουν αρκετές αναφορές στις κάρτες ταρό, οι οποίες
χρησιμοποιούνται στη μαντική ενώ η ερμηνεία τους συνδέθηκε με την Καββάλα και
το Δέντρο της ζωής. Οι κάρτες Ταρό είναι στο σύνολό τους 78 και χωρίζονται σε
δύο ομάδες. Η πρώτη ομάδα ονομάζεται Μεγάλη Αρκάνα και περιλαμβάνει 22 κάρτες
ενώ η δεύτερη ομάδα Μικρή Αρκάνα και περιλαμβάνει 56 κάρτες. Οι κάρτες ταρό της
Μεγάλης Αρκάνας ονομάζονται: ο τρελός, ο μάγος, η αρχιέρεια, η αυτοκράτειρα, ο
αυτοκράτορας, ο ιεροφάντης ή πάπας, οι ερωτευμένοι, το άρμα, η δικαιοσύνη, ο
ερημίτης, ο τροχός της τύχης, η δύναμη, ο κρεμασμένος, ο θάνατος, η εγκράτεια,
ο διάβολος, ο οίκος του θεού ή ο πύργος που χτυπήθηκε από κεραυνό, το άστρο, η
σελήνη, ο ήλιος, η κρίση και ο κόσμος. Η Μικρή Αρκάνα περιλαμβάνει κάρτες που
χωρίζονται σε τέσσερις ομάδες, τα σπαθιά, τα μπαστούνια, οι κούπες και τα καρό (Kaplan, 1970).
Ο στίχος στο ποίημα, Romeo and Juliet, «Μ’ ένα Μάγκνουμ/ τους πυροβόλησε
στο δόξα πατρί δεκάξι φορές/ γκρεμίζοντάς τους από την Αρκάνα/ που
τιτλοφορείται:/ Ο οίκος του θεού» (Στη γλώσσα Του, 2005). Σε αυτό το σημείο ο
Αντιόχου αναφέρεται ευθέως στη κάρτα Ο οίκος του θεού ή ο πύργος που χτυπήθηκε
από κεραυνό της Μεγάλης Αρκάνας. Σύμφωνα με το βιβλίο, Ταρό για μαντεία του Kaplan (1970), η κάρτα απεικονίζει το
γκρέμισμα των προηγούμενων ιδεών από μια αστραπή αλήθειας. Ο πύργος που
γκρεμίζεται είναι τώρα ο πύργος του διαβόλου. Ο διάβολος είναι μια έννοια στην
ποίηση του Αντιόχου, που κατέχει περίοπτη θέση και θα ερμηνευτεί σε αντίστοιχη
παράγραφο.
Αντίστοιχη
αναφορά στις κάρτες ταρό συναντά ο αναγνώστης στο ποίημα, οι σωσίες (Διάλυσις,
2007): Ζωή μου/ είσαι όλη/ ένα παραγεμισμένο δισάκι/…/ δεμένο σε μια βέργα που
βαραίνει/ τον πιο τρελό/ Τρελό των ταρό/ ένα μόλις βήμα/ πριν την αιώρησή του». Ο τρελός ανήκει στην Μεγάλη Αρκάνα και είναι
μια κάρτα χωρίς αρίθμηση. Η κάρτα αναπαριστά έναν νέο με χαρούμενο ντύσιμο που
σταματάει για μια στιγμή στην άκρη ενός γκρεμού. Έτσι εξηγείται και ο στίχος
του Αντιόχου «ένα μόλις βήμα πριν την αιώρησή του», αναφέρεται στην αιώρηση
πάνω από το κενό. Ο τρελός στην μαντική των ταρό ταυτίζεται με την τρέλα, την
αθωότητα, την αφέλεια, την έλλειψη σκέψης, την επιπολαιότητα εκείνου που είναι
έτοιμος να μπει σε μια περιπέτεια (Kaplan, 1970).
Στο
ποίημα, εν γη Σεναάρ (Αυτός, ο κάτω ουρανός, 2019) υπάρχει ακόμη ένας στίχος
που αναφέρεται στις κάρτες ταρό: «Έχει έναν πύργο ο ουρανός μου/ κι η γη μου
σκίζεται βαθιά». Ο ποιητής σε σημείωσή του, διευκρινίζει ότι αναφέρεται στην
κάρτα, Ο οίκος του θεού ή ο Πύργος. Η Κάρτα ανήκει στους 22 μεγάλους θριάμβους
της τράπουλας ταρό και προοιωνίζεται την καταστροφή και την κακοτυχία. Αυτή
αποτελεί τη δεύτερη αναφορά, στη συγκεκριμένη κάρτα ταρό.
Εκτός
από τις αναφορές στην Μεγάλη Αρκάνα, υπάρχει και μία αναφορά στη Μικρή Αρκάνα
και συγκεκριμένα στο ποίημα, Παιδικά παραμύθια (Curriculum Vitae, 2006). Ο ποιητής αναφέρει: «Έν’
άλλο όνειρο παρακαλώ/ φέρτε την Ντάμα την καρό/ που ‘χει να το κάνει από καιρό/
να τον δαγκώνει στον λαιμό». Η Ντάμα καρό αναπαρίσταται να κρατάει ψηλά το
μεγάλο νόμισμα. Το χαρτί αυτό σημαίνει ευημερία, ευμάρεια, πλούτο, αφθονία,
πολυτέλεια, άνεση, γενναιοδωρία (Kaplan,
1970).
Στο
ίδιο ποίημα, υπάρχει η αναφορά στον Βαλέ μπαστούνι: «Φωνάξτε τον Βαλέ
μπαστούνι/ με το σκισμένο του κοστούμι/ να γονατίσουνε μαζί/ σε μια αρχαία
προσευχή». Ο Βαλές μπαστούνι αναπαρίσταται στις κάρτες ταρό να κρατάει το
φτερωτό του καπέλο στο αριστερό του χέρι κι ένα σκήπτρο στο δεξί. Αυτό το χαρτί
συμβολίζει πιστό πρόσωπο, απεσταλμένο, έμπιστο φίλο (Kaplan, 1970).
Οι
αναφορές στην τράπουλα ταρό αποτελεί για τον Αντιόχου, φόρο τιμής και συνομιλία
με τον Έλιοτ. Ο Έλιοτ αναφέρεται στην Έρημη χώρα (στην πρώτη ενότητα, η Ταφή
του νεκρού) στην τράπουλα ταρό με τους εξής στίχους: « Η μαντάμ Σοζόστρις,
διάσημο μέντιουμ, /…/ είναι γνωστή σαν η σοφότερη γυναίκα στην Ευρώπη/ με μια
τράπουλα διαβολική. Αυτό εδώ είπε,/ είναι το χαρτί σας, ο πνιγμένος ναύτης της
Φοινίκης/…/ Εδώ είναι ο άντρας με τα τρία μπαστούνια…/ Δεν βρίσκω τον
Κρεμασμένο. Να φοβάστε τον θάνατο από πνιγμό». Αναφέρεται δηλαδή, στην κάρτα
του κρεμασμένου και στον Βαλέ μπαστούνι.
Καινή
διαθήκη
Η
ποίηση του Αντιόχου περιέχει πολλές αναφορές στην Παλαιά και Καινή διαθήκη,
πέρα από τις καθαρές αναφορές στον μυστικισμό και εσωτερισμό. Βέβαια, οι
αναφορές αυτές μάλλον πρέπει να προσεγγιστούν μέσα από μια εσωτερικιστική
ερμηνεία τους, παρά μέσα από την τυπική τους ερμηνεία μέσα από την
εκκλησιαστική παράδοση και τους λεγόμενους πατέρες της εκκλησίας. Οι
περισσότερες αναφορές στην Καινή διαθήκη εντοπίζονται στα πρώτα έργα του
Αντιόχου και στη συνέχεια φαίνεται ότι υποχωρούν για να αντικατασταθούν από άλλες
αναφορές. Η ανάλυση των αναφορών στην Καινή διαθήκη θα είναι συνοπτική, καθώς οι περισσότεροι αναγνώστες
είναι εξοικειωμένοι με αυτές και δεν χρειάζονται ιδιαίτερη επεξήγηση. Υπάρχουν
αρκετές αναφορές στη Μεγάλη εβδομάδα όπως η αναφορά στη Μεγάλη Παρασκευή και
τον επιτάφιος ενώ αναφέρεται ένα σύντομο απόσπασμα από το Αι γενεαί πάσαι.
Επίσης υπάρχει αναφορά στον παράδεισο, στη
μετάληψη άρτου και οίνου, στον Παύλο, στον Μικρό εσπερινό, στη γιορτή των Αγίων
Θεοδώρων, το ψυχοσάββατο, στο Α και Ω ως σύμβολα της αρχής και του τέλους, στην
αιώνια ζωή, στο Άγιο Πνεύμα, στη Θεοτόκος, στον Άγιο Σεβαστιανό και στον παντεπόπτη
οφθαλμό.
Η
αναφορά στο ψυχοσάββατο, στη γιορτή των Αγίων Θεοδώρων, στον μικρό εσπερινό,
στο Αγία τριάδα («Εις το όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος,
αμήν») γίνεται σε ποιήματα που μιμούνται/ παρωδούν μαγικές επικλήσεις και
ξόρκια και όχι στα πλαίσια μιας λατρείας στα πλαίσια της εκκλησιαστικής,
λειτουργικής παράδοσης. Ο παντεπόπτης οφθαλμός από τη μία συμβολίζει την αγία
τριάδα, από την άλλη όμως χρησιμοποιείται ως σύμβολο του ελευθεροτεκτονισμού,
ενώ ταυτόχρονα συνδέεται με τον αιγυπτιακό θεό Ώρο. Επιπρόσθετα, ο Βούδας,
ορισμένες φορές αναφέρεται ως μάτι του κόσμου.
Οι
αναφορές αυτές ξεφεύγουν, όπως ήδη σημειώσαμε από τα στενά πλαίσια της
πατερικής παράδοσης. Το Άγιο πνεύμα αναπαρίσταται στην ποίηση του Αντιόχου ως
μαύρο πουλί («ένα μαύρο πουλί/ - στη δική μας περίπτωση ένα μαύρο περιστέρι-/
αλλιώς το Άγιο Πνεύμα»), τονίζοντας με αυτόν τον τρόπο ότι δεν ταυτίζεται με το
Άγιο πνεύμα της Καινής διαθήκης. Πιθανόν αποτελεί θεοσοφική αναφορά.
Παλαιά διαθήκη
Εκτός
από τις αναφορές στην Καινή διαθήκη, υπάρχουν αρκετές αναφορές στην Παλαιά
διαθήκη. Αναφέρεται ο Μελχισεδέκ, ο Γκαμπριέλ, ο Μικαέλ στο πρώιμο έργο του
ποιητή. Στη συνέχεια, αναφέρεται ο Δαβίδ και ο Ιωήλ ως προφήτες της Παλαιάς
διαθήκης. Ο Ιωήλ θεωρείται ένας από τους 12 μικρούς ή ελάσσονες προφήτες της
Παλαιάς διαθήκης. Είναι συγγραφέας του ομώνυμου βιβλίου, όπου περιγράφει την
επιδρομή των ακρίδων στην Ιουδαία, που θεωρήθηκε ως προμήνυμα της ημέρας της
κρίσης. Επίσης, αναφέρεται ο Αδάμ και
Εύα καθώς και ένα άλλο ζευγάρι, η Σουλαμίτιδα και Σολομώντας.
Η
Σουλαμίτιδα αναφέρεται στο Άσμα ασμάτων ως αρχοντοπούλα και κόρη του Ναβάδ. Η
Σουλαμίτιδα παρουσιάζεται ως η βασική νύμφη στο Άσμα ασμάτων, βιβλίο που
αποδίδεται στον Σολομώντα. Το Άσμα ασμάτων περιγράφει τον ερωτικό διάλογο
μεταξύ της Σουλαμίτιδας με τον Νυμφίο, ο οποίος ταυτίζεται από την παράδοση με
τον βασιλιά Σολομώντα («όπως τα ξανθά μαλλιά της Σουλαμίτιδας/ στα χέρια του
ερωτευμένου Σολομώντα»). Το Άσμα ασμάτων έχει συνδεθεί με μια εσωτερική
ερμηνεία του συμβολισμού του εκτός από την τυπική εκκλησιαστική.
Η
αναφορά στον Σαβαώθ, αποτελεί αναφορά σε ένα από τα ιερά προσωνύμια του θεού
που συναντώνται στη παλαιά διαθήκη και σημαίνει κύριος των δυνάμεων. Το σαβαώθ
δεν μεταφράστηκε από τους εβδομήκοντα και για αυτό στα ελληνικά συνεχίζει να
αναφέρεται στα εβραϊκά. Ο Σαβαώθ αναφέρεται το ποίημα έξοδος (Αυτός, ο κάτω
ουρανός, 2019), δύο φορές. Στο ίδιο ποίημα, ο Αντιόχου ενσωματώνει τον
θριαμβικό ύμνο τον οποίο άκουσε στον πρόναο του ναού του Σολομώντα ο προφήτης
Ησαΐας. Ελαφρώς παραλλαγμένος, ο ύμνος ψάλλεται στη θεία λειτουργία και αποκαλείται
επινίκιος ύμνος. Τέλος, υπάρχει αναφορά στον Κάιν και Άβελ.
Ανατολικές θρησκείες
Ο
Αντιόχου αναφέρεται, στον Βούδα (πεφωτισμένο) στο ποίημα του, Θα ταξιδεύουμε
(Διάλυσις, 2017), μία μόνο φορά σε όλο το σώμα. Συγκεκριμένα, αναφέρει: Θα
ταξιδεύουμε καλοκαίρι/ αναζητώντας τις εκβολές του Κίτρινου ποταμού/ ακούγοντας
στις στεριές της θάλασσας Μποχάι/ τα σήμαντρα του Βούδα/ και το τσαλαβούτημα
των κορμοράνων. Ο Σιντάρτα Γκαουτάμα υπήρξε ο ιδρυτής του Βουδισμού. Ο Σιντάρτα
είναι το προσωπικό όνομα του Βούδα, αν και βασίζεται σε ιστορικά αμφίβολες
διαδικασίες. Το Γκαουτάμα αποτελεί το όνομα με το οποίο προσαγόρευαν την πατριά
του. Η ύπαρξη ενός ιστορικού Βούδα, συνδέεται στη συνέχεια με διάφορες
μετενσαρκώσεις του σε διάφορα πρόσωπα. Επίσης, οι Βούδες χωρίζονται σε
επίγειους και σε ουράνιους (Παπαλεξανδρόπουλος, 2016).
Ο
Αντιόχου αναφέρεται στο Τσι μία μόνο φορά, στο ίδιο ποίημα όπου αναφέρεται
ταυτόχρονα, στη σχετική με αυτό, έννοια του Ying και
του Yang
( Homo spatialis στο
Curriculum
Vitae,
2006). Συγκεκριμένα ο Αντιόχου αναφέρει : Να στροβιλίσω το Chi που διατρέχει τους μεσημβρινούς του/ Να αντιστρέψω το
δίπολο του Ying
και
του Yang.
Ο Παπαλεξανδρόπουλος (2016) γράφει σχετικά με το Τσι, ότι σύμφωνα με τον
θρησκευτικό ταοϊσμό, πηγή των πάντων είναι το Ντάο, το οποίο βρίσκεται στη βάση
των πάντων. Η πρώτη μορφή που παίρνει το Ντάο κατά τη δημιουργία είναι το Τσι,
το οποίο είχε αρχικά την έννοια της «πνοής», του ατμού, της ζωτικής ενέργειας
που διατρέχει και ζωοποιεί τα πάντα.
Το
Τσι, η ζωτική ενέργεια κυκλοφορεί στο σώμα, μέσα από διάφορες διαδρομές που
αποκαλούνται μεσημβρινοί και για αυτό ο Αντιόχου μιλά για το τσι που διατρέχει
τους μεσημβρινούς του. Τέλος, το Τσι υπάρχει σε δύο μορφές, οι οποίες αποτελούν
ένα ζεύγος αντιθέτων, το γιν και το γιανγκ (Παπαλεξανδρόπουλος,
2016). Σε αυτό αναφέρεται ο Αντιόχου με τον στίχο, Να αντιστρέψω το δίπολο
του Ying
και
Yang.
Στο
ίδιο ποίημα, Homo
spatialis,
γίνεται μία ακόμη αναφορά στη γιόγκα: Οι πιστοί σου διαλογίζονται σε στάση
λωτού. Στο σημείο αυτό, ο Αντιόχου αναφέρεται στη γιόγκα και τον διαλογισμό. Η
γιόγκα σύμφωνα με τον Πατάντζαλι είναι μια διαδικασία που ολοκληρώνεται σε οκτώ
φάσεις. Στόχος της γιόγκα είναι η απελευθέρωση του απόλυτου (πουρούσα) από την
ύλη (πρακρίτι). Μέρος της διαδικασίας της γιόγκα είναι οι σωματικές ασκήσεις
(ασάνα). Οι σωματικές ασκήσεις μπορούν να συνδυαστούν με τον διαλογισμό. Πολύ
γνωστή άσκηση, που παραδοσιακά θεωρείται ως καταλληλότερη για διαλογισμό είναι
η λεγόμενη στάση του λωτού ή νούφαρου (πάντμα ασάνα), οκλαδόν με το άκρο του
δεξιού ποδιού ακουμπισμένου στο εσωτερικό μέρος του γόνατου του αριστερού
ποδιού και αντιστρόφως (Παπαλεξανδρόπουλος, 2016).
Ο
ποιητής ως σατανάς
Μια
βασική αναφορά της μεταφυσικής ποιητικής του Αντιόχου είναι ο Σατανάς, Διάβολος
ή Λούσιφερ, ο ποιητής φαίνεται να μεταχειρίζεται τους όρους ως εναλλάξιμους και
ισότιμους. Ο Αντιόχου μεταχειρίζεται με τρόπο εμφατικό τη διαβολική φιγούρα,
καθιστώντας τον αναγνωριστικό στοιχείο της ποίησής του. Η φιγούρα του Σατανά,
βασίζεται εν μέρει στον μιλτονικό ήρωα και ίσως σε διάφορες ρομαντικές
προσεγγίσεις του κακού, όπως για παράδειγμα από τους Μπάιρον ή Σέλλεϋ. Ωστόσο,
όπως θα προσπαθήσουμε να δείξουμε, η βασική του αναφορά πρέπει να συνδεθεί με
το θεοσοφικό κίνημα της Μπλαβάτσκι και τον γνωστικισμό του Χάρολντ Μπλουμ.
Μια
πρώτη αναφορά στον Σατανά, εντοπίζουμε στο πρώιμο ακόμη έργο του ποιητή, Στη
γλώσσα Του (2005). Στο ποίημα, Κλίμακες, διαβάζουμε: «Ω χρόνε!/ Ω σκότος/
προσμένοντας την ανταρσία του πρώτου αγγέλου/ αφήνουμε σημειώσεις στις ουρές
των χαρταετών/ σάμπως κι οι επιθυμίες μας αέτειες». Σε αυτούς τους στίχους
διαβάζουμε για το σκότος, έννοια συνυφασμένη με τον διάβολο καθώς και την
ανταρσία του πρώτου αγγέλλου. Είναι γνωστό ότι ο Εωσφόρος, αποτελούσε τον
υψηλότερο άγγελο του θεού, πριν επαναστατήσει εναντίον του. Στο ποίημα, Romeo and Juliet, γράφει ο Αντιόχου: «Guten Morgen herr Luzifer!/ Κύριε του σκότους/
Βασιλιά του αναβράζοντος μάγματος της πρωθύλης». Σε αυτούς τους στίχους ο
Λούσιφερ, συνδέεται πάλι με το σκότος, ενώ συνδέεται με μια χριστιανική εκδοχή
της κόλασης, η οποία περιγράφεται ως αναβράζον μάγμα της πρωθύλης.
Στο
βιβλίο, Curriculum
Vitae
(2006), ο θεός και ο διάβολος φαίνεται να εξισώνονται: «Ω! Άλφα του Θεού και
του Διαβόλου/ κάποτε δεν θα σ’ αρθρώνει το λαρύγγι του χρόνου/ γιατί θα ‘χουν
τελειώσει τα ποιήματα του ανθρώπου». Στους στίχους αυτούς γίνεται έμμεση
αναφορά στο Α και Ω ως αρχή και τέλος του κόσμου, ως σύμβολο του Ιησού. Ο
διάβολος εμφανίζεται να είναι το Α και Ω του κόσμου, όπως ο θεός.
Στο
ίδιο βιβλίο, αναφέρεται στο ποίημα, Παιδικά παραμύθια, ο στίχος: «Έχω στρώσει
το σεντόνι/ σαν Διαβόλου σταυροδρόμι». Σε αυτόν τον στίχο, επισημαίνεται ότι
ορισμένες μαγικές επικλήσεις αγγέλων ή κατά άλλους, του διαβόλου πρέπει να
γίνονται σε κάποιο σταυροδρόμι, ίσως επειδή συμβολικά διασταυρώνονται ο ορατός
και ο αόρατος κόσμος, οπότε η επίκληση καθίσταται πιο αποτελεσματική.
Στο
βιβλίο, Εισπνοές (2009), συναντούμε μία ακόμη αναφορά, στο ποίημα, Τι είπε η
ψυχή με την ανθρώπινη φωνή: « Και είδε μες τη ζάλη του/ πως με ηλεκτρικές
σκάλες κατέβηκε στην κόλαση/ …/ εκεί που ο αρχαίος του θεός, ζαρωμένος/ …/ με τη μούρη του σκυμμένος σε μια αρχαία
εφημερίδα/ αποστηθίζοντας τα ονόματα των αρχαγγέλων/ που σκότωσε
επαναστατώντας/ σούταρε για τελευταία φορά τρεις γραμμές». Σε αυτό το ποίημα,
αναφέρεται για άλλη μια φορά η μάχη των αγγέλων που επαναστάτησαν εναντίον του
θεού και η χριστιανική κόλαση.
Στο
βιβλίο, Εκπνοές (2014), στο ποίημα με τίτλο, Ο υποχθόνιος, συναντάμε άλλη μια
αναφορά: πάντα ένας ποιητής θα συνευρίσκεται/ με το φως του εωσφόρου». Σε αυτόν
τον σύντομο και μάλλον κρυπτικό στίχο έχουμε άλλη μια αναφορά στο πρόσωπο του
Σατανά. Ο Εωσφόρος γίνεται αντιληπτός, ως θετική φιγούρα, ως αυτή που φέρνει το
φως και η λειτουργία του αυτή, συνδέεται με την ποίηση. Ο εωσφόρος μετατρέπεται
σε κατεξοχήν φιγούρα της ποιητικής μεταφυσικής του Αντιόχου και απομακρύνεται
από την τυπική του αναπαράσταση μέσα από τον χριστιανισμό, ως ενσάρκωση του
κακού. Στο ίδιο ποίημα (Ο υπόχθόνιος) συναντούμε μια δεύτερη αναφορά στον
εωσφόρο ως θετική φιγούρα που συνδέεται με τον ποιητή και τη λειτουργία του:
«Κυλώντας χθες στο αεροδρόμιο/ την ανθεκτική πράσινη βαλίτσα μου/ κοντοστάθηκε
να χαιρετήσω τον διάβολο/ Θεόρατος/ ολόξανθος πρασινομάτης και φωτισμένος». Η
αναφορά στο φωτισμένος, συνδέεται με τον ρόλο του, ως αυτού που φέρνει το φως.
Από την άλλη, η αναφορά στο πράσινο χρώμα, πιθανόν να συνδέεται με τον μύθο του
εσωτερισμού, σύμφωνα με τον οποίο, ο εωσφόρος έφερε στο στέμμα του ένα πράσινο
πετράδι.
Στο
βιβλίο, Διάλυσις (2017) και συγκεκριμένα στο ποίημα, Ακόμα είναι, αναφέρεται:
«Είναι/
πρωί/ ένας γκρεμισμένος Θεός/ που δε θα σε συγχωρέσει/ για τη χαμένη χρυσή
προσωπίδα του». Ο Εωσφόρος αποκαλείται γκρεμισμένος θεός, ανακαλώντας την ήττα
και την πτώση του από τον ουρανό. Ενδιαφέρον, έχει η αναφορά στην χαμένη χρυσή
προσωπίδα του, η οποία πρέπει να ερμηνευτεί ως προσωπίδα που τοποθετούσαν στους
νεκρούς. Έτσι, γίνεται έμμεση αναφορά στον θάνατο του θεού.
Βέβαια,
πέρα από αυτές τις αναφορές, μπορούν να βρεθούν σποραδικές αναφορές στον
διάβολο σε διάφορα σημεία της ποίησης του Αντιόχου, όπως για παράδειγμα η
αναφορά στον εξαποδώ (Αυτός, ο κάτω ουρανός)
επαναφέροντας μια λαϊκή ρήση για τον εωσφόρο που αποφεύγει να τον
αποκαλέσει με το όνομά του, σαν η αναφορά σε αυτό να αποτελεί πρόσκληση σε
αυτόν για να έρθει στη ζωή του ατόμου.
Ο
εξόριστος ποιητής (μια ποιητική μεταφυσική)
Ο
Αντιόχου (2020) εκφράζει με μεγαλύτερη σαφήνεια την ποιητική μεταφυσική του στο
δοκίμιο, Ο Εξόριστος ποιητής. Ένα από τα βασικά ερωτήματα που θέτει ο ποιητής
είναι γιατί ο Πλάτωνας εξόρισε τους ποιητές από την ιδανική του Πολιτεία. Για
να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα, ο Αντιόχου συνδέει την πλατωνική μεταφυσική με
την ιουδαϊκή Καββάλα. Ο Πλάτωνας εξόρισε την ποίηση επειδή αυτή «σχετίζεται μ’
εκείνο το μέρος της ψυχής που θα το ονομάζαμε κέντρο των αρνητικών συγκινήσεων
και απομακρύνει από τον στόχο τους πολίτες της ιδανικής πολιτείας, τους
απομακρύνει από την κατάκτηση της αλήθειας». Όπως τονίζει ο Αντιόχου (2020), η
ποίηση σύμφωνα με τον Πλάτωνα «ικανοποιεί το κατώτερο μέρος της ψυχής, και
τρέφει και αναζωογονεί χυδαίες συγκινήσεις, που θα έπρεπε να τις αφήνουμε να
σβήνουν».
Σε
αυτό το σημείο της επιχειρηματολογίας του, ο Αντιόχου (2020) εισάγει κάποιες
βασικές καβαλιστικές αρχές, μιλώντας για το Δέντρο της ζωής με τις δέκα
εκπορεύσεις που ονομάζοντται σεφιρότ. Το Μαλκούτ είναι ο εκδηλωμένος κόσμος, η
δέκατη σεφίρα. Η ένατη σεφίρα ονομάζεται Γιεσόδ. Το Γιεσόδ όπως υποστηρίζει ο
Αντιόχου στον εσωτερισμό ονομάζεται ως Σφαίρα της πλάνης, είναι η Μάγια των
Βουδιστών ή το ασυνείδητο της ψυχολογίας. Επίσης, ταυτίζεται με τον αιθέρα, την
Ακάσα και το αστρικό φως. Ο καθρέφτης της Γιεσόδ ονομάζεται μη λαμπερός
καθρέφτης, γιατί απλώς αντανακλά. Είναι η αντανάκλαση ενός πολύ ανώτερου κόσμου
ύπαρξης, ο οποίος δεν απεικονίζεται στο Δέντρο της Ζωής και είναι απόκρυφος.
Αυτός ο κόσμος συμβολίζεται με το απόκρυφο σεφιρότ της Ντάατ και περιλαμβάνει
τη Γνώση. Η αντανάκλαση του καθρέφτη της Γιεσόδ δεν είναι η αλήθεια.
Όπως
σημειώνει ο Αντιόχου (2020) η αντανάκλαση της Γιεσόδ είναι : «μια εναλλακτική
αλήθεια ή ίσως μια εναλλακτική πραγματικότητα. Είναι η «εικονική
πραγματικότητα» που αντικρίζουν οι αλυσοδεμένοι δεσμώτες του Πλατωνικού
σπηλαίου. Είναι η φωτιά που καίει, η «κάστα» των ανθρώπων που μεταφέρουν τα
σχήματα στο τοιχίο της σπηλιάς και εντέλει η αντανάκλαση τους πάνω στον τοίχο
της σπηλιάς. Είναι μια έρημος του πραγματικού, όπως παρουσιάζεται στην κλασική
μεταφορά του Baudrillard, στην οποία μια υπερπραγματική εικόνα (simulacra)
διαποτίζει και κυριαρχεί την ανθρώπινη συνείδηση».
Το
Γιεσόδ σύμφωνα με τον Αντιόχου αποτελεί το θεμέλιο της ψυχής η οποία
διακρίνεται σε ανώτερη και κατώτερη. Ο ποιητής σύμφωνα με τον Αντιόχου (2020)
παρά το ότι είναι δεσμώτης μαζί με τον αναγνώστη, στο πλατωνικό σπήλαιο, «ανήκει
στους δεσμώτες, έχει τη θεία χάρη να συνδιαλέγεται με την κατώτερη ψυχή. Η
πείρα αυτής της κατάστασης του επιτρέπει να έχει εποπτεία της πλάνης, της
μάγια». Ο ποιητής μπορεί να ξεπεράσει την κατώτερη ψυχή και να έρθει σε επαφή
με την ανώτερη ψυχή, μπορεί να δει την αντανάκλαση του ειδώλου της Νταάτ, της
σφαίρας της γνώσης. Αυτή η επαφή με την ανώτερη ψυχή κάνει τον ποιητή να
αποκτήσει ένα είδος διόρασης, όπως αποκαλείται από τη θεοσοφία. Έτσι,
αποκαλύπτεται ο λόγος που ο Πλάτωνας εξόρισε τους ποιητές από την Πολιτεία. Ο
ποιητής είναι επικίνδυνος για την Πολιτεία επειδή λειτουργεί όπως ο Νίο, ο
ήρωας στην ταινία Matrix. Καθώς είναι ο μοναδικός που έχει τη δυνατότητα
διαφυγής από την σπηλιά, μπορεί να οδηγήσει το ολόγραμμα της ουτοπικής
Πολιτείας του Πλάτωνα σε κατάρρευση.
Ο Αντιόχου υποστηρίζει έναν πλατωνικό
ιδεαλισμό σύμφωνα με τον οποίο η υλική πραγματικότητα ταυτίζεται με το
πλατωνικό σπήλαιο. Εισάγοντας καββαλιστικές έννοιες στη συνέχεια, υποστηρίζει
ότι ορισμένοι ποιητές μπορούν να έχουν αντίληψη μιας ανώτερης πραγματικότητας,
με βάση τη διόραση. Αυτοί οι ποιητές λειτουργούν σαν μεσσίες και κομίζουν
ψήγματα της γνώσης ή αλήθειας στους αναγνώστες.
Στη
συνέχεια, ο Αντιόχου (2020) στο δοκίμιό του, αναπτύσσει την έννοια του ποιητή
ως Σατανά, η οποία βασίζεται στην προσέγγιση του ισχυρού ποιητή από τον
Χάρολοντ Μπλουμ. Ο ισχυρός ποιητής ταυτίζεται από τον Μπλουμ με τον Σατανά του
Μίλτονα. Ο Αντιόχου στο σημείο αυτό διαφοροποιείται από την επιχειρηματολογία
του Μπλουμ σχετικά με τη δικαιολόγηση αυτής της ταύτισης. Ο Αντιόχου (2020)
υποστηρίζει ότι «ο ποιητής Εωσφόρος…κατέρχεται την κλίμακα της δημιουργίας και
εκπίπτει, διδάσκει την ξεδίπλωση του λόγου στους ανθρώπους και τους παραδίδει
ακριβώς αυτό το κλειδί, δηλαδή: Εν αρχή ην ο λόγος». Ο Αντιόχου (2020)
διακρίνει τρεις φάσεις ανάπτυξης του ισχυρού ποιητή. Η πρώτη φάση είναι αυτή
που ο ποιητής Σατανάς συνειδητοποιεί τη σκιά και την πλάνη του φαινομενικού
κόσμου και προσπαθεί να τον υπερβεί. Στη δεύτερη φάση ο ποιητής αποκτά υπερβατική ταυτότητα και
συνειδητοποιεί το συλλογικό όνειρο και το επικυρώνει ως πλάνη. Στην τρίτη φάση
ο ποιητής σκοτώνει τον Σατανά για να αποκατασταθεί ως Λούσιφερ (πατροκτονία).
Στην τρίτη φάση ο ποιητής Λούσιφερ επιστρέφει στο πλατωνικό δεσμωτήριο ως
μεσσίας. Έχει ενδιαφέρον να σημειώσει
κάποιος ότι η πατροκτονία του Σατανά από τον ποιητή παραπέμπει στη συμβολική
πατροκτονία για την οποία μιλά ο Χάρολντ Μπλουμ στην Αγωνία της επίδρασης.
Ο
ισχυρός ποιητής σύμφωνα με τον Αντιόχου (2020), αντιλαμβάνεται αρχικά την πλάνη
της πραγματικότητας, ανέρχεται σε ένα υπερβατικό επίπεδο κατανόησης και στη
συνέχεια εκπίπτει πίσω στο πλατωνικό σπήλαιο, ως μεσσίας αφού έχει σκοτώσει τον
πατέρα Σατανά, δηλαδή τον λογοτεχνικό του πατέρα-προπάτορα.
Ο
Αντιόχου κατασκευάζει την ποιητική μεταφυσική του αξιοποιώντας, τον πλατωνικό
μύθο, το καββαλιστικό δέντρο της ζωής και την προσέγγιση του Χάρολντ Μπλουμ
σχετικά με τους ισχυρούς ποιητές. Ο Αντιόχου υιοθετεί μια ιδεαλιστική
προσέγγιση που αμφισβητεί την υλική πραγματικότητα του κόσμου. Ο ποιητής
γίνεται αντιληπτός ως μια χαρισματική, μεσσιανική προσωπικότητα που
αντιλαμβάνεται ότι ο κόσμος συνιστά μια πλάνη και είναι ικανός να αναρριχηθεί
σε ανώτερα επίπεδα αντίληψης και έχοντας πρόσβαση σε ένα είδος υπερβατικής
πραγματικότητας. Δεν έχουν όλοι οι ποιητές αυτή την ικανότητα, παρά μόνο οι
ισχυροί ποιητές, ενώ οι υπόλοιποι δεν γράφουν πραγματικά ποίηση. Ο ισχυρός
ποιητής ταυτίζεται με τον Λούσιφερ (Εωσφόρο), ο οποίος πέφτει από τον ουρανό
για να φέρει το φως στον υλικό κόσμο. Η διαφορά του Αντιόχου από την προσέγγιση
του Πλάτωνα διαφέρει κυρίως ως προς τη λειτουργία του ποιητή. Ενώ ο Πλάτωνας
τον εξορίζει από την ιδανική του πολιτεία επειδή η ποίηση είναι μίμηση της
μίμησης, δηλαδή βυθίζει τον άνθρωπο ακόμη πιο βαθιά στο σκοτάδι του σπηλαίου,
για τον Αντιόχου ο ποιητής είναι αυτός που φέρνει το φως στο βασίλειο των
σκιών.
Τέλος,
αξίζει να σχολιαστεί ότι η λειτουργία του ποιητή όπως περιγράφεται από τον
Αντιόχου έχει αρκετές ομοιότητες με την εκείνη που σκιαγραφεί ο Χαίλντερλιν.
Σύμφωνα με τον Χαίλντερλιν ο ποιητής είναι αυτός που μεσολαβεί μεταξύ ουρανού
και γης, ώστε ο ουράνιος λόγος να κατέβει κλιμακωτά στη γη. Η ιερότητα, το ιερό
ως το χαρακτηριστικό γνώρισμα του θεϊκού, των θεών, του θεού είναι η αφετηρία
και το τέλος του έργου του ποιητή, των ποιητών (Λάμπρου, 2020).
Ο
πολιτισμικός πεσσιμισμός ως έκφραση της ποιητικής του Αντιόχου
Η ποίηση του Αντιόχου πρέπει να διακριθεί από
μια σύγχρονη εκδοχή του New age. Το
κίνημα της Νέας εποχής, παρά τον πνευματικό και φιλοσοφικό χαρακτήρα που
φαίνεται να έχει, αποτελεί μια πιο εμπορική εκδοχή του εσωτερισμού/ μυστικισμού
που δίνει έμφαση σε έννοιες όπως εσωτερική γαλήνη, αρμονία, μείωση του στρες,
αγάπη, διαλογισμό κτλ, δηλαδή αξίες που απευθύνονται όχι στον μύστη αλλά στις
ανασφάλειες και τα άγχη του σύγχρονου αστού που έχει πνευματικές ανησυχίες. Η
ποίηση του Αντιόχου βασίζεται σε ένα πιο πυκνό μεταφυσικό νόημα, σε ένα πιο
στέρεο μεταφυσικό και φιλοσοφικό υπόβαθρο που απευθύνεται σε έναν κλειστό κύκλο
μυημένων στην εσωτερική γνώση. Η θεοσοφική/ συγκριτιστική προσέγγιση που
υιοθετεί ο Αντιόχου δε βασίζεται σε μια ποπ εκδοχή πνευματικότητας αλλά σε μια εκλεπτυσμένη ποιητική μεταφυσική. Η θεοσοφία στη συνέχεια, απέκτησε ως
παρακλάδια την ανθρωποσοφία, ενώ κατοπινή μετεξέλιξή της αποτέλεσε το κίνημα
της Νέας εποχής. Η ποιητική μεταφυσική του Αντιόχου δεν ταυτίζεται με την
ορθοδοξία ή με τον επίσημο χριστιανισμό, μάλιστα φαίνεται έμμεσα να αποτελεί
μια εκδοχή κριτικής του. Ωστόσο, πέρα από τη μεταφυσική, η ποιητική του
Αντιόχου εκφράζει μια ιδιαίτερη πολιτισμική στάση, με διακριτά χαρακτηριστικά,
όπως υπονοήσαμε στην αρχή αυτής της μελέτης.
Η
μεταφυσική ή υπερβατική ποίηση του Αντιόχου εκφράζει ένα είδος πολιτισμικού
πεσσιμισμού που βρίσκεται στον αντίποδα του αντικαπιταλιστικού ρομαντισμού έτσι
όπως αρθρώθηκε για παράδειγμα από τον Λούκατς και θα μπορούσε να σχετιστεί με
το ρεύμα του συντηρητικού ή πολιτισμικού πεσσιμισμού. Ο πολιτισμικός
πεσσιμισμός εστιάζει στην κριτική της νεωτερικότητας και έχει διάφορες
εκφάνσεις που σχετίζονται με την πολιτική, τη φιλοσοφία, την κοινωνία και τη
θρησκεία. Η ποιητική μεταφυσική του Αντιόχου εκφράζει τη θρησκευτική διάσταση
του πολιτισμικού πεσσιμισμού.
Ο
πολιτισμικός πεσσιμισμός του Αντιόχου ούτε προφανής είναι, ούτε εντοπίζεται
στην επιφάνεια του έργου του. Ωστόσο, αποτελεί τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής
του και θεμελιώνεται κυρίως στην ποιητική μεταφυσική του. Η ποιητική μεταφυσική
του Αντιόχου είναι ιδιαίτερη αν όχι μοναδική στη σύγχρονη ελληνική ποίηση καθώς
περιλαμβάνει θεοσοφικά στοιχεία, τα οποία εμπλουτίζονται με ποικίλες αναφορές
σε σημαντικούς ποιητές, όπως τον Έλιοτ, τον Χαίλντερλιν, τον Τρακλ και τον
Μπλέηκ. Επίσης υπάρχουν αναφορές και σε φιλοσόφους όπως ο Νίτσε, ο Μποντριγιάρ
και ο Πλάτωνας. Παρά τον φαινομενικά ετερόκλητο πλήθος αναφορών, υπάρχει μεταξύ
τους φανερή συνάφεια και συνοχή μέσα στην ποιητική μεταφυσική του Αντιόχου. Ο
συνδετικός ιστός αυτών των αναφορών είναι όπως σημειώσαμε από την αρχή, ο
συντηρητικός πεσσιμισμός, ορισμένα στοιχεία του οποίου θα προσπαθήσουμε να
παρουσιάσουμε στη συνέχεια. Για παράδειγμα ενώ ο Χαίλντερλιν, ο Τρακλ και ο
Νίτσε δεν συνδέονται άμεσα με τον πεσσιμισμ, φαίνεται να προσεγγίζονται μέσα
στο έργο του Αντιόχου κάτω από την πεσσιμιστική οπτική του Χάιντεγκερ.
Κεντρικό
σημείο του συντηρητικού πεσσιμισμού του Αντιόχου είναι η παραδοχή της
πνευματικής πτώσης του ανθρώπου και της απομάκρυνσης από το υπερβατικό. Οι
αναφορές στον Έλιοτ καθώς και η ευθεία αναφορά του Αντιόχου ότι η εποχή μας
γίνεται ολοένα πιο μηδενιστική, πιο αντιπνευματική, πιο α-ηθική, πιο αθεϊστική
είναι πολύ αντιπροσωπευτική. Η αναφορά στον θάνατο του θεού (Νίτσε) ή στη φυγή
των θεών (Χαίλντερλιν) εκφράζει ακριβώς αυτή την απομάκρυνση του ανθρώπου από
το θείο. Στενά συνδεδεμένη με αυτή την οπτική είναι ο μύθος που δημιουργεί ο
Βάγκνερ περί αυτοκαταστροφής των θεών μέσα από την τετραλογία του Δαχτυλιδιού.
Είτε ο άνθρωπος εξαιτίας της ηθικής και πνευματικής του παρακμής απομακρύνθηκε
από το θείο, είτε οι θεοί εγκατέλειψαν τον παρηκμασμένο άνθρωπο μόνο του στη
γη, είτε επειδή οι θεοί αυτοκτόνησαν, η επικράτηση του υλισμού και η εξαφάνιση
του υπερβατικού από τη ζωή των ανθρώπων θεωρείται από τον Αντιόχου κομβικό και
αδιαμφισβήτητο στοιχείο.
Ένα
άλλο στοιχείο της ποιητικής μεταφυσικής του Αντιόχου που τον συνδέει με τον
συντηρητικό πεσσιμισμό είναι μια κυκλική αντίληψη του χρόνου, η οποία δεν
αποτελεί το αντίθετο της προόδου αλλά άρνησή της. Αυτή η κυκλική αντίληψη του
χρόνου υπονοείται περισσότερο παρά αρθρώνεται ξεκάθαρα μέσα στο ποιητικό σώμα
του Αντιόχου. Η έννοια της αιώνιας επιστροφής του Νίτσε μπορεί να συνδεθεί με
μια κυκλική αντίληψη του χρόνου όπως επίσης και η θεοσοφική αντίληψη της
ιστορίας ως διαρκών γύρων ή κύκλων όπου το ένα στάδιο εξέλιξης διαδέχεται το
άλλο με έναν τρόπο επαναλαμβανόμενο και διαρκή. Επίσης, στην Καμπάλα υπάρχει
μια κυκλική έννοια του χρόνου όπου το σύμπαν διαρκώς γεννιέται και πεθαίνει
μέσα από μια αέναη διαδικασία. Η κυκλική έννοια του χρόνου αντίκειται σε μια
γραμμική αντίληψη όπου η ιστορία κατανοείται ως μια ιστορία προόδου της
ανθρωπότητας. Στην κυκλική αντίληψη του χρόνου, περίοδοι ακμής διαδέχονται
περιόδους παρακμής με συνεχή τρόπο χωρίς όμως να σημειώνεται πραγματική αλλαγή.
Η έννοια της αλλαγής κατανοείται ως προσωρινή μεταβολή μιας κατά τα άλλα
αμετάβλητης και καθολικής δομής.
Ένα
τρίτο στοιχείο συντηρητικού πεσσιμισμού που εκφράζει η ποιητική μεταφυσική του
Αντιόχου είναι ότι ο υλικός κόσμος αποτελεί μια ψευδαίσθηση, ενώ υπάρχει ένας ή
περισσότεροι πνευματικοί κόσμοι που είναι πιο αληθινοί από αυτό που μας
επιτρέπουν να αντιληφθούμε οι αισθήσεις μας. Αυτή η αντίληψη διαφαίνεται στο
δοκίμιο, ο Εξόριστος ποιητής, όπου ο υλικός κόσμος ταυτίζεται με το πλατωνικό
σπήλαιο ή το matrix
της
ομώνυμης ταινίας. Επίσης, η υλική πραγματικότητα ταυτίζεται με τη σεφίρα που
ονομάζεται Βασίλειο (Μαλκούτ) στην Καμπάλα, η οποία αποτελεί την τελευταία και
κατώτερη εκπόρευση του θείου. Ο κόσμος παρουσιάζεται μέσα από αυτή την οπτική,
κατώτερος πνευματικά και απομακρυσμένος από τη θεία αλήθεια. Επίσης, ο υλικός
κόσμος συνδέεται με τη μάγια, τη βουδιστική έννοια της ψευδαίσθησης. Σύμφωνα με
αυτή την προσέγγιση, ο υλικός κόσμος των
αισθήσεων αποτελεί μια ψευδαίσθηση. Τέλος, σχετική είναι η σύνδεση που κάνει ο
Αντιόχου μεταξύ πραγματικότητας και της έννοιας του simulacra του Μπορντριγιάρ.
Ένα
τέταρτο στοιχείο που συγκροτεί τον πολιτισμικό πεσσιμισμό του Αντιόχου είναι η
έμμεση αποδοχή μέσα από την ποιητική
μεταφυσική που αναπτύσσει μιας θεωρίας καταστροφισμού. Σε αρκετά σημεία
του ποιητικού του έργου, ο Αντιόχου αναφέρεται σε μεγάλες καταστροφές, όπως
κατακλυσμούς, σεισμούς ή εκρήξεις ηφαιστείων, οι οποίες λειτουργούν ως σημεία
προαναγγελίας κοσμογονικών αλλαγών. Όπως ήδη σημειώσαμε πιο πάνω, όταν ένας
κόσμος έρχεται στο πέρας συγκεκριμένων μεγάλων κύκλων, σύμφωνα με τη θεοσοφία,
οι άνθρωποι καταγράφουν έναν κατακλυσμό στην ιστορία ή στην παράδοση.
Ένα
πέμπτο στοιχείο που εντάσσει την ποιητική μεταφυσική του Αντιόχου στο ρεύμα του
πολιτισμικού πεσσιμισμού είναι η αποδοχή μιας μυστικιστικής έννοιας της φυλής.
Η μυστικιστική αντίληψη της φυλής φαίνεται ότι αντανακλά στον Αντιόχου
θεοσοφικές αντιλήψεις, όπου κάθε φυλή-ρίζα διαδέχεται την άλλη μέσα από κύκλους
ακμής και παρακμής τους. Η αίσθηση περί μυστικιστικής αντίληψης της φυλής
εντείνεται από το δοκίμιο του Αντιόχου, Ο εξόριστος ποιητής όπου μιλά για
«κάστα» των ποιητών όπου οι ποιητές είναι αυτοί που αποκτούν μια προνομιακή
σχέση με το θείο. Η έννοια της κάστας κατέχει σημαντική θέση στον ινδουισμό,
από τον οποίο έχει επηρεαστεί σε μεγάλο βαθμό και η θεοσοφία.
Ένα
έκτο στοιχείο που συνδέει την ποιητική του Αντιόχου με το ρεύμα του
πολιτισμικού πεσσιμισμού είναι η γοητεία που ασκεί ο πόλεμος πάνω στον ποιητή.
Αυτή η γοητεία είναι περισσότερο φανερή σε Αυτόν, τον κάτω ουρανό, που
αναφέρεται στη μάχη των Εθνών. Στο βιβλίο αυτό υπάρχουν ποιήματα με τίτλο,
Πόλεμος ή Βαλχάλα, δηλαδή το μέρος που πηγαίνουν οι νεκροί ήρωες της μάχης. Ο
Αντιόχου φαίνεται να γοητεύεται από την οριακή κατάσταση που συνιστά η μάχη, να
έλκεται από την ταλάντωση μεταξύ ζωής και θανάτου. Άλλωστε, η αναμέτρηση με τον
κίνδυνο στη μάχη σύμφωνα με τον
Γιούνγκερ είναι αυτή που επιτρέπει τη δυνατότητα επαφής με το «στοιχειακό», με
τις δυνάμεις της φύσης.
Τέλος,
η παρουσίαση του ποιητή ως Εωσφόρου, ο οποίος πέφτει από τον ουρανό στη γη,
αποτελεί άλλη μια έκφραση του εκπεπτωκότος ανθρώπου, ο οποίος είχε παλιότερα μια
πιο στενή σύνδεση και πρόσβαση στο θείο, η οποία στη συνέχεια χάθηκε. Η τωρινή
κατάσταση του ποιητή ή του ανθρώπου γενικότερα είναι μια κατάσταση πτωτική. Αυτή
η παρατήρηση μπορεί να συνδεθεί άμεσα με την παραδοχή ότι η ανθρωπότητα βιώνει
μια εποχή αντιπνευματική και υλιστική που χαρακτηρίζεται από την ηθική
εξαχρείωση και παρακμή.
Καταληκτικές
σκέψεις
Η
ποίηση του Αντιόχου βασίζεται στην έντονη εικονοποιία της, την αίσθηση της
μουσικότητας του στίχου, στη θεατρικότητά της και τη δομική της αρτιότητα. Τα
καθοδηγητικά μοτίβα που χρησιμοποιεί ο ποιητής, συνδεδεμένα με την έννοια του leitmotiv που
χρησιμοποίησε κατά κόρον ο Βάγκνερ, εντείνουν τη συνοχή του ποιητικού του έργου
και δηλώνουν συνειδητό σχεδιασμό και έγνοια για τη μακροδομή. Τα ποιητικά
λάιτμοτιβ εκφράζονται είτε με φράσεις που επαναλαμβάνονται σε θέσεις κλειδιά
είτε με θέματα που επαναλαμβάνονται, αποτελώντας καθοδηγητικούς μίτους για τον
αναγνώστη. Οι αναφορές του ποιητή στη μουσική, τη ζωγραφική, την ποίηση, τη
μυθολογία, τη φιλοσοφία και την επιστήμη δίνουν την εντύπωση μιας προσπάθειας
να δημιουργηθεί ένα συνολικό έργο τέχνης, ένα Gesamtkunstwerk που
θα περιλαμβάνει το σύνολο των τεχνών όπως οι βαγκνερικές όπερες. Ο Αντιόχου
προσεγγίζει την ποίηση πολυπρισματικά εξακτινώνοντας τις αναφορές του από την
ποπ κουλτούρα, το παραφυσικό και τις θεωρίες συνωμοσίας στον Μπαχ, τον
Σούμπερτ, τον Βάγκνερ, τον Αλμπιόνι, τον Ρεμπώ, τη Μαντόνα, τους Radiohead και
την Bjork
για
να αναφέρουμε μόνο μερικούς. Ο Αντιόχου μέσα από τα οχτώ βιβλία του ανεβαίνει
κάθε φορά μια πνευματική κλίμακα, αγωνίζεται να ξεπεράσει τον εαυτό του,
διερευνά νέους τρόπους, φτάνει σε νέους εκφραστικούς ατραπούς της ιδιότυπης
μεταφυσικής του. Η τυπογραφική αποτύπωση κάθε ποιήματος λειτουργεί ως μια
προσεκτικά σχεδιασμένη μουσική παρτιτούρα ανάγνωσής του ενώ εντύπωση προκαλεί η
άριστη επεξεργασία των στίχων του. Ο Αντιόχου πειραματίζεται με την ποιητική
φόρμα, διερευνώντας κάποιες φορές το ποιητικό πεζό, ενώ πιο σπάνια δοκιμάζεται
σε κλειστές φόρμες. Τα ολιγόστιχα ποιήματα είναι περιορισμένα ενώ ο ποιητής
φαίνεται να προτιμά ευρύτερες ποιητικές συνθέσεις που δίνουν την αίσθηση μιας
ποιητικής ολοκλήρωσης. Κάθε ποίημα δημιουργεί ισχυρή ατμόσφαιρα και υποβάλλει
τον αναγνώστη να κοινωνήσει τα άγνωστα μυστήριά του. Ο Έλιοτ, ο Χαίλντερλιν, ο
Τρακλ, ο Μπλέηκ, ο Μπλουμ, η Μπλαβάτσκι,
ο Νίτσε και ο Βάγκνερ, αποτελούν βασικές πυξίδες αναφορές και επιρροές της
ποιητικής του Αντιόχου. Κοινό στοιχείο που τους συνδέει παρά το ότι μοιάζουν
ετερόκλητες αναφορές είναι η πνευματική αναζήτηση και η παράδοση στη γοητεία
του μυστικισμού. Η μυστικιστική ατμόσφαιρα των ποιημάτων μπορεί να αποπλανήσει
τον ένθεο αναγνώστη ή να ξενίσει τον άθεο υλιστή. Όμως δεν μπορεί κανείς να μην
παραδεχτεί την υποβλητικότητα των στίχων και τη δύναμή τους να ανασύρουν
αρχετυπικές φιγούρες από το ασυνείδητο. Το σώμα αποτελεί μέσα από αυτή την
οπτική ένα ενιαίο έργο εν εξελίξει, μια πράξη πνευματικής ανύψωσης προς το
θείο. Τα ποιήματα του Αντιόχου καταφέρνουν μέσα από τον κάποιες φορές
εξομολογητικό τους τόνο, να φέρουν την έννοια του θείου κοντά στον άνθρωπο, να
επιτρέψουν το ανοίκειο και υπερβατικό να εισέλθει στην καθημερινότητα ως μια
σκοτεινή κηλίδα κάτω από το ποιητικό φως. Η αίσθηση παρακμής, η αγριότητα, η πτώση, ο πόλεμος, η σύγκρουση, η αναζήτηση
του θείου, η απουσία του υπερβατικού, το χτίσιμο μιας προσωπικής μυθολογίας, ο
θάνατος κι o έρωτας, η συνομιλία με τους νεκρούς αποτελούν μερικά από τα βασικά
θέματα που τέμνουν το ποιητικό σώμα και κατά μια έννοια το συγκροτούν. Η
ατμόσφαιρα που επικρατεί σε όλα τα ποιήματα είναι αυτή ενός ονείρου, μιας
παραίσθησης, η εκδίπλωση μιας οξυμένης φαντασίας που αποδίδεται με μια έντονη
εικονοποιία. Ήδη από τα νεανικά ποιήματα, τα ζητήματα που απασχολούν ολόκληρη
την ποιητική του Αντιόχου είναι εμφανή. Το μεταφυσικό στοιχείο, η αναζήτηση του
θείου, μια μυστικιστική διάθεση. Η ποιητική του Αντιόχου φαίνεται να έχει
επηρεαστεί αρχικά από τον Οδυσσέα Ελύτη, επιρροή που σύντομα χάνεται καθώς ο
ποιητής αποκτά σε κάθε του βήμα τη δική του προσωπική φωνή. Στη γλώσσα Του, ο
ποιητής αναζητά μέσα από τη γλώσσα της ποίησης να μιλήσει για το υπερβατικό. Στη
συνέχεια της ποιητικής πορείας του Αντιόχου γίνονται φανερές οι επιρροές από
την αμερικανική εξομολογητική ποίηση. Άλλωστε, ο Αντιόχου έχει μεταφράσει τον
Τεντ Χιουζ αλλά και επτά αυτόχειρες Αμερικάνους ποιητές στο βιβλίο, Η θηριώδης
μούσα. Στο Curriculum
Vitae,
επιδιώκεται ένας είδος ποιητικής αυτοβιογραφίας που ξεκινά από την παιδική
ηλικία μέχρι την ωρίμανση.
Στις
Εισπνοές, ο ποιητής επιδιώκει να συνθέσει για πρώτη φορά ένα μακρύ σπονδυλωτό
ποίημα. Στις Εκπνοές ο Αντιόχου γράφει με τη συνείδηση ότι το κάθε βιβλίο του
αποτελεί κρίκο ενός μεγαλύτερου ποιητικού σχεδίου, ενός ποιητικού σώματος. Η
Διάλυσις εξερευνά σε μεγαλύτερο βάθος τους τρόπους του ποιητή, πειραματίζεται
με πιο σύνθετες φόρμες. Οι Εισπνοές, Εκπνοές και η Διάλυσις φαίνεται να
αποτελούν μια τριλογία όπου περιγράφεται μια εμπειρία πτώσης και παρακμής, μια
πορεία υποκειμενικής διάλυσης και μια προσπάθεια ανάκτησης του εαυτού μέσα από
την ποίηση. Επίσης, μια άλλη σημαντική επιρροή είναι οι Γάλλοι παρακμιακοί
ποιητές όπως ο Ρεμπώ, οι οποίοι επηρέασαν σημαντικά το έργο του Αντιόχου,
δίνοντας έναν σκοτεινό τόνο στα ποιήματά του και δημιουργώντας μια ατμόσφαιρα
ανάλογη του καταραμένου ποιητή που εκφράζει την decadence του σύγχρονου
πολιτισμού. Στο φεγγάρι μπαίνει απ’ όλα τα παράθυρα ο Αντιόχου γράφει με
τρυφερότητα για τον πατέρα.
Σε
αυτόν, τον κάτω ουρανό ο ποιητής φαίνεται συνειδητά να έχει επηρεαστεί από τους
συντηρητικούς διανοούμενους της μεσοπολεμικής Γερμανίας Μέσα από αυτό το βιβλίο
του, επιδιώκει την επαναμάγευση του κόσμου, μιλά για τον θάνατο του θεού και
την ελπίδα επανεύρεσης της μαγείας που έχει χαθεί από τον σύγχρονο κόσμο. Ο
Αντιόχου φτάνοντας στο τέλος του σώματος, πετυχαίνει την καλλιτεχνική του
αρτίωση, δίνοντας μια αίσθηση ενός έστω προσωρινού τέλους, μιας πολυετούς
ποιητικής αναζήτησης. Μέσα από το «σώμα» ο Αντιόχου καταφέρνει να συνθέσει μια
καλά συγκροτημένη, ποιητική αφήγηση επαναμάγευσης του κόσμου, να κάμψει τις
γνωστικές αντιστάσεις του αναγνώστη και να τον εισάγει στη διάσταση του
μεταφυσικού. Η ποίηση του Αντιόχου είναι εν τέλει μια ποίηση εξιστόρησης μιας
πνευματικής αναζήτησης του θείου και ταυτόχρονα συνομιλίας με εκείνο το
ανθρώπινο κομμάτι που σύμφωνα με τον ποιητή υπερβαίνει τη θνητή του φύση και
εξίσταται από αυτή. Στη ερώτηση του ανθρώπου που νιώθει αποξενωμένος από την
ύπαρξή του και διερωτάται αν ο θεός τον έχει ξεχάσει, ο ποιητής σίγουρος για
την αλήθεια του απαντά: Got
(ist) mit uns.
Βιβλιογραφία
Αντιόχου, Γ. (2020). Ο
εξόριστος ποιητής (μια ποιητική μεταφυσική). Το κοράλλι, τχ 21-22, σσ 86-108
και τχ. 23-24, (σσ. 102-125).
Αντιόχου,
Γ. (χχ). Ο ποιητής ως σατανάς. Ανάκτηση από http://yiannisantiochou.6te.net/img/POETASSATAN.pdf
Αντιόχου, Γ. (2021). Αντί
προλόγου και Επίμετρο. Στο: Γιάννης Αντιόχου (μτφ) Έρημη χώρα, Προύφροκ,
Κούφιοι άνθρωποι. Αθήνα:
Κείμενα.
Bennett, O. (2001). Cultural pessimism: Narratives
of decline in the postmodern world. Edinburgh: Edinburgh University Press.
Γκαίυ, Π. (2010). Η
πνευματική ζωή στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης (Γερμανία 1919-1933). Θεσσαλονίκη:
Νησίδες.
Γουόλιν, Ρ. (2017). Τα
παιδιά του Χάιντεγκερ. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Darcy, W. (1986). The pessimism of the Ring. The Opera
Quarterly, 4(2), 24-48.
Δεληγιώργη, Α. (2023). Ο Νίτσε, ο θετικός και ο
αρνητικός μηδενισμός. Books’
Journal,
147, 30-35.
Δημητρούλια, Τ. (2015). Παραφοράς
εγκώμιον. Ανάκτηση από https://www.dimitroulia.gr/paraforas_egkwmion-article-765.html?category_id=65
Fortune, D. (1986). Η μυστική Καββάλα.
Αθήνα: Ιάμβλιχος.
Goodrick-Clarke, Ν. (2012). Μαύρος ήλιος.
Αθήνα: Αρχέτυπο.
Heider, J. M. (2020). The apocalyptic image of the world in T.S. Eliot’s
“The waste land”. International Journal of Innovation, Creativity and
Change, 14(7), 1290- 1297.
Καβάλα, Μ. (2014). Ο αντισημιτισμός στον 20ο αιώνα. Ανάκτηση από https://opencourses.auth.gr/modules/document/file.php/OCRS366/%CE%A0%CE%B1%CF%81%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%AC%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82%20%CE%9C%CE%B1%CE%B8%CE%AE%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%82/09.%CE%9F%20%CE%BD%CE%B1%CE%B6%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82%20%CE%BA%CE%B1%CE%B9%20%CE%B7%20%CE%B9%CE%B4%CE%AD%CE%B1%20%CF%84%CE%B7%CF%82%20%CE%B5%CE%BE%CF%8C%CE%BD%CF%84%CF%89%CF%83%CE%B7%CF%82.pdf
Kaplan, S.R. (1970). Ταρό για μαντεία. Αθήνα: Εκδόσεις Δίδυμοι.
Κορρέ, Α. (2017). Η « Διάλυσις» του Γιάννη Αντιόχου. Ανάκτηση από https://frear.gr/?p=19558
Κορρέ, Α. (2019). Ένα σχόλιο για την ποιητική συλλογή «Αυτός, ο
κάτω ουρανός» του Γιάννη Αντιόχου. Ανάκτηση από https://frear.gr/?p=26037
Lafont, O. (2005). Από την αλχημεία στη
χημεία. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Λάμπρου, Θ. (2020). Σχόλια. Στο Φρήντριχ Χαίλντερλιν. Ποιήματα.
Αθήνα: Αρμός.
Λίλλης, Γ. (2015). Οι «εκπνοές» του Αντιόχου. Ανάκτηση από https://www.oanagnostis.gr/i-ekpnoes-tou-antiochou/
Λιναρδάκη, Χ. (2019). Στο
περβάζι της ιστορίας. Ανάκτηση από https://avgi-anagnoseis.blogspot.com/2019/11/blog-post_88.html
Λυμπέρη, Κ. (2016). Ο
υποχθόνιος και η αναζήτηση της ελευθερίας. Poetix,
15, 65- 69.
Μαραθάκης, Ι. (2007). Αναζητώντας
την κλείδα του Σολομόντα. Ιστορία της επίκλησης και σολομωνική γραμματεία.
Αθήνα: Ειδικός Τύπος.
Μπεκατώρος Στ. (2003)
Στο: Έλιοτ ΤΣ. Δεν είναι η ποίηση που προέχει. Δοκίμια για την ποίηση και τους
ποιητές (Μτφ και σχόλια: Μπεκατώρος Στ.). Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.
Οικονομίδου, Χ. (2017). Γιάννης Αντιόχου. «Διάλυσις». Ανάκτηση από https://diastixo.gr/kritikes/poihsh/6805-dialusis
Παπαλεξάνδρου, Σ. (2016). Ανατολικές
θρησκείες. Αθήνα: Gutenberg.
Παμπούδη, Π. (2002).
Εισαγωγή. Στο T.S. Eliot (μτφ. Παυλίνα Παμπούδη).
Αθήνα: Printa.
Πετροπούλου, Ε. (2009).
Ποιητικά παλίμψηστα: Holderlin- Rimbaud- Trakl. Στο:
Georg
Trakl.
Από τα τέλη του 19ου στις αρχές του 21ου αιώνα.
Αθήνα: Ύψιλον.
Rosner, D. J. (2022). Hope and pessimism in
‘classical’ 20th century civilizational theory, Comparative Civilizations
Review, 87 (87).
Segev, A. (2014). The rules and morals of war in Ernst Junger’s work. Ανάκτηση από https://ipjp.org/images/e-books/Alon%20Segev%20-%20The%20Rules%20and%20Morals%20of%20War%20in%20Ernst%20Jnger.pdf
Σπένγκλερ, Ο. (2003). Η παρακμή της δύσης. Αθήνα: Τυπωθήτω.
Τζαβάρας, Γ. (2022). Στοχασμός και ποίηση: Χάιντεγκερ και Χαίλντερλιν. Αθήνα: Bookstars- Γιωγγαράς.
Τζατζ, Ο. (2006). Ο
ωκεανός της θεοσοφίας. Αθήνα: Κέντρο μεταφυσικής ενημέρωσης.
Τρακλ. Γκ. (2021). Georg Trakl. Άπαντα τα ποιήματα (μτφ. Γιώργος Κεντρωτής). Θεσσαλονίκη: Ρώμη.
Χάιντεγκερ,
Μ. (1973). Εισαγωγή στη μεταφυσική. Αθήνα: Δωδώνη.
Χάιντεγκερ, Μ. (2001). Το ποίημα.
Επίμετρο στο Χαίλντερλιν Φρίντριχ, Ελεγείες, ύμνοι και άλλα ποιήματα (μτφ
Νικολούδη Στέλλα). Αθήνα: Άγρα.
Χλωπτσιούδης, Δ. (2019). Ο μετεωρισμός
του έρωτα στο αποκαλυπτικό τοπίο του Αντιόχου. Ανάκτηση από https://tvxs.gr/politismos/vivlio/o-meteorismos-toy-erota-sto-apokalyptiko-topio-toy-antioxoy/
Άλλες αναφορές (αναφορά σε όπερες του Βάγκνερ)
https://www.youtube.com/watch?v=jxDJ3ixLX6Q
https://www.youtube.com/watch?v=u_rzjp6sBr8
https://www.youtube.com/watch?v=4BCpMr1U0-o&t=1s
https://www.youtube.com/watch?v=3okfk3MTQ1w
