Η ομορφιά των όπλων μας- Τσαλαπάτης Θωμάς

 

Τίτλος: Η ομορφιά των όπλων μας

Συγγραφέας: Τσαλαπάτης Θωμάς

Θέμα: ποίηση

Εκδότης: Αντίποδες

Χρονολογία έκδοσης: 2021

Αριθμός σελίδων: 176

Οι Καναδοί λιώνουν 

Φέρε εδώ του υπολογισμούς σου, τα σχέδια και τους

χάρτες σου,

τη γυναίκα αυτή που οι ρόγες της δείχνουν πάντα τον

Βορρά.

Χάραξε έναν μεγάλο κύκλο με το καρφί του διαβήτη

ακριβώς στην τρύπα αποχέτευσης του επιστητού.

Άπλωσε τους δισταγμούς σου, τις τεχνητές

καθυστερήσεις, την έμφυτη αργοπορία σου

άπλωσέ τα στο πάτωμα και κυλίσου πάνω τους

ηδονικά και απορημένα.

Γιατί κάθε απόσταση οφείλει να είναι καταπάτηση του

ορατού.

Οι κάτοικοι ανακυκλώνουν

Οι προμήθειες τελειώνουν

Οι Καναδοί λιώνουν.

 

Άνοιξε τα παράθυρα ενώ μαγειρεύεις, να εύχεσαι

η ώρα που όλα θα πήξουν να είναι μακριά.

Σκύψε, απλώς σκύψε για όλους όσοι πέρασαν τη ζωή

τους σε ύψος κάτω του 1, 60

Άναψε την τοστιέρα,

αυτή που μεταμορφώνει τον έρωτα σε σεξ.

Η αγριότητα εδώ –όπως το πρόγευμα ή η σιέστα-

είναι απλώς μια στιγμή της μέρας

Τα ξυπνητήρια εξαγριώνουν

Οι φίλοι εξαργυρώνουν

Οι Καναδοί λιώνουν. 

 

Ανάμεσα στην επανάληψη

και την επανάληψή της

εκεί που η άκρη απ’  ό, τι διαρκεί

συναντά αυτό που του δίνει σχήμα

εκεί το σύνολο μηδενίζεται.

Εμείς εδώ…

Ας συνεχίσουμε.

 

Άπλωσε τις ερωτικές σου κρέμες, μύρισε το λευκό

της κουρτίνας και άναψε τα κεριά.

Θα έρθει απόψε και τότε θα δούμε τι είναι.

Μέχρι τότε όλοι οι νεκροί έχουν το ίδιο όνομα

Και αυτό τους συμφιλιώνει.

Γιατί

Τα πουλιά μετανιώνουν

Και τα νερά μας κυκλώνουν

Είναι γιατί,

Οι ιδιοκτήτες στερεώνουν

Και τα πουλιά με αγχώνουν

Είναι κυρίως γιατί

Τα ποιήματα τελειώνουν

Και οι Καναδοί λιώνουν.

Η ομορφιά των όπλων μας- Τσαλαπάτης Θωμάς

Εισαγωγή

«Η ομορφιά των όπλων μας» (2021) αποτελεί το τέταρτο ποιητικό βιβλίο του Θωμά Τσαλαπάτη. Η ποιητική ενότητα Circostanze βραβεύτηκε το 2018 με το Premio InediTO στο φεστιβάλ του Τορίνο, τα ποιήματα αυτής της ενότητας συμπεριλαμβάνονται στην «Ομορφιά των όπλων μας». Πριν από την τελευταία του συλλογή έχουν προηγηθεί χρονολογικά «Το ξημέρωμα είναι σφαγή κύριε Κρακ» (2011), το οποίο τιμήθηκε με κρατικό βραβείο πρωτοεμφανιζόμενου συγγραφέα (εξ ημισείας με τον Θωμά Ιωάννου), η «Άλμπα» (2015) και οι «Γεωγραφίες των Φριτς και των Λανγκ» (2018). Επίσης, ο Τσαλαπάτης έχει γράψει τα θεατρικά έργα «Πνιγμός/Ανκόρ» (2017) και το «Η Μόνικα Βίτι δεν θυμάται πια» (2019). Τέλος, κυκλοφορεί το βιβλίο «Ανοχύρωτη πόλη» (2020), επιλογή άρθρων και δοκιμίων.

Στο «ξημέρωμα είναι σφαγή κύριε Κρακ» μπορεί κάποιος να εντοπίσει ως πιθανή επιρροή του ποιητή, το έργο του Ανρί Μισώ και ειδικότερα το βιβλίο του «Κάποιος Plume». Το παράδοξο μαζί με το γκροτέσκο συγκροτούν ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του Μισώ και επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό την ποιητική του Τσαλαπάτη. Στην «Άλμπα» ξεχωρίζει η επιρροή του Ίταλο Καλβίνο, μέλους του OuLiPo και το έργο του «Αόρατες πόλεις». Ο Τσαλαπάτης περιγράφει τις γειτονιές μιας φανταστικής πόλης της Άλμπας, κατ’ αναλογία με την περιγραφή φανταστικών πόλεων από τον Καλβίνο. Επίσης, κοινός είναι ο παραλληλισμός της πόλης με μια γυναίκα. Στις «Γεωγραφίες των Φριτς και των Λανγκ» ο Τσαλαπάτης φαίνεται να επηρεάζεται από τον ομώνυμο δημιουργό. Στο καινούργιο του βιβλίο, φαίνεται να επηρεάζεται δημιουργικά κυρίως από ένα άλλο γνωστό μέλος των OuLiPo, τον Ζωρζ Περέκ, όπως θα προσπαθήσουμε να δείξουμε παρακάτω, χωρίς να σημαίνει ότι η επιρροή αναιρεί την πρωτοτυπία ή τον πειραματικό χαρακτήρα του ποιητικού εγχειρήματος του Θωμά Τσαλαπάτη.  Ο ποιητής φαίνεται ότι προσπαθεί διαρκώς να διευρύνει τα όρια της ποιητικής του, πειραματιζόμενος συνεχώς με ιδέες, φόρμουλες, τεχνικές, καλλιτεχνικά κινήματα και τάσεις, διευρύνοντας την έννοια της λογοτεχνίας και της σύγχρονης ελληνικής ποίησης. Στη συνέχεια, θα επικεντρωθούμε στο καινούργιο ποιητικό βιβλίο του Τσαλαπάτη, με τίτλο «Η ομορφιά των όπλων μας» και θα αναλύσουμε με συντομία τη δομή και το περιεχόμενο του.

 

Ο τίτλος

Ο τίτλος «Η ομορφιά των όπλων μας» παραπέμπει έμμεσα στον στίχο του τραγουδιού του Λέοναρντ Κοέν, το First we take Manhattan, το οποίο περιλαμβάνεται στον δίσκο I’ m your man που κυκλοφόρησε το 1988. Αξίζει να παραθέσει κανείς τις δύο πρώτες στροφές του τραγουδιού ώστε να κατανοήσει καλύτερα τον σχετικό στίχο.

 

They sentenced me to 20 years of boredom
For trying to change the system from within
I'm coming now, I'm coming to reward them
First we take Manhattan, then we take Berlin

 

I'm guided by a signal in the heavens (Guided, guided)
I'm guided by this birthmark on my skin (I am guided by)
I'm guided by the beauty of our weapons (Ooh, ooh)
First we take Manhattan, then we take Berlin

 

Ο Λέοναρντ Κοέν σε συνέντευξή του είχε δηλώσει ότι «το τραγούδι εννοεί ακριβώς αυτό που λέει. Είναι ένα τραγούδι για την τρομοκρατία. Νομίζω ότι είναι μια απάντηση στην τρομοκρατία. Υπάρχει κάτι στην τρομοκρατία που πάντα θαύμαζα. Το γεγονός ότι δεν υπάρχει άλλοθι ή συμβιβασμοί. Αυτή η θέση είναι πάντα πολύ γοητευτική. Δεν μου αρέσει όταν εκφράζεται στο φυσικό πεδίο – δεν μου αρέσουν οι τρομοκρατικές ενέργειες- αλλά η ψυχική τρομοκρατία. Οι τρομοκράτες μας Ιησούς, Φρόιντ, Μαρξ, Αινστάιν. Όλος ο κόσμος ακόμη σείεται».

Όπως είναι φανερό από την ερμηνεία του στίχου που δίνει ο ίδιος ο δημιουργός , η ομορφιά των όπλων μας, είναι η ομορφιά των ιδεών που αλλάζουν συνειδήσεις και μεταμορφώνουν τον κόσμο σε κάτι άλλο. Είναι η ομορφιά της μαρξιστικής φιλοσοφίας όχι μόνο να κατανοεί τον κόσμο αλλά και να τον αλλάζει, είναι η ομορφιά του ασυνείδητου που εκτοπίζει το εγώ από την πρωτοκαθεδρία του και ανοίγει την πόρτα στο παράλογο. Ο Τσαλαπάτης με την επιλογή αυτού του στίχου για τίτλο του ποιητικού του βιβλίου θέλει να τονίσει την ενεργό δύναμη των ιδεών της ποίησης να διαμορφώνουν συνειδήσεις και να επερωτούν βεβαιότητες.

 

Η δομή του βιβλίου

«Η ομορφιά των όπλων μας» είναι ένα ποιητικό βιβλίο 176 σελίδων που διακρίνεται σε πέντε ενότητες με τους εξής τίτλους: «Περιστατικά», «Οι ορθοί σου τρόποι», «Η ιστορία έτσι κι όχι αλλιώς», «Τα έμπρακτα» και οι «Σημαίες». Το βιβλίο είναι αφιερωμένο στον γιο του ποιητή, Κώστα. Στο τέλος του βιβλίου υπάρχουν σύντομες σημειώσεις σχετικά με ορισμένα πρόσωπα και ιστορικά γεγονότα που αναφέρονται στην ενότητα «Η ιστορία έτσι κι όχι αλλιώς», καθώς και αναφορές στις πρώτες δημοσιεύσεις ορισμένων ποιημάτων που περιλαμβάνονται στο βιβλίο.

Η δομή του βιβλίου δείχνει την έγνοια του ποιητή για τη σκηνοθεσία του ποιητικού του υλικού. Ενότητες με εκτενή ποιήματα (Περιστατικά, Η Ιστορία έτσι κι όχι αλλιώς, Σημαίες) διαδέχονται άλλες με ολιγόστιχα ποιήματα (Οι ορθοί σου τρόποι, Τα έμπρακτα). Έτσι, δίνεται καλύτερα η αίσθηση της ροής του βιβλίου, οι ενότητες με τα συντομότερα ποιήματα «ξεκουράζουν» τον αναγνώστη και τον προετοιμάζουν για την ανάγνωση πιο μακροσκελών ποιημάτων, ενώ ταυτόχρονα δίνεται η αίσθηση ποικιλομορφίας και συμμετρίας.

Φυλλομετρώντας κανείς το βιβλίο διαπιστώνει την ποικιλία του ποιητικού υλικού που έχει παράγει ο Τσαλαπάτης. Ποιήματα ελευθερόστιχα, πεζά ποιήματα, χρήση ομοιοκαταληξίας, διάλογοι και μαθηματικά σύμβολα αποτελούν μόνο μερικά από τα χαρακτηριστικά που αναγνωρίζει κανείς μέσα στο βιβλίο. Η επιλογή αυτής της ποικιλίας στη μορφή των ποιημάτων μόνο τυχαία δεν είναι. Ο ποιητής συνειδητά επιδιώκει να δημιουργήσει σε κάθε ενότητα έναν διακριτό λογοτεχνικό μικρόκοσμο που διακρίνεται για τους δικούς του κανόνες ποιητικής λειτουργίας. Κάθε ενότητα-μικρόκοσμος παράγεται από διαφορετικές γενετικές αρχές όπως θα επιχειρήσουμε να δείξουμε στη συνέχεια. Ωστόσο, οι μικρόκοσμοι δεν είναι πλήρως στεγανοί αλλά συνέχονται τόσο από το κοινό ύφος όσο και από μια βαθύτερη λογική με βάση την οποία παράγονται.

 

Περιστατικά

Τα «Περιστατικά», όπως ονομάζεται η πρώτη ενότητα του βιβλίου, αποτελούν έκκεντρες αφηγήσεις που αναδεικνύουν το παράδοξο, τη λοξή ματιά, το χιούμορ, τον αυτοσαρκασμό και την πολιτική διάσταση της ποίησης. Ο τίτλος πιθανόν να παραπέμπει στα «Περιστατικά» του Δανιήλ Χαρμς, ο οποίος συμμετείχε στην Ένωση για την Αληθινή Τέχνη (Ομπεριού). Τα Περιστατικά του Χαρμς, όπως το σύνολο σχεδόν του έργου του αποτελούνται από μικρές ιστορίες, ποιήματα και θεατρικά σκετς, τα οποία χαρακτηρίζονται από την αίσθηση του παράλογου και το μαύρο χιούμορ. Οι μικρές ιστορίες που διηγούνται τα ποιήματα του Τσαλαπάτη όπως και το έργο του Χαρμς κινούνται μεταξύ ονείρου και πραγματικότητας, ενώ ταυτόχρονα εκτυλίσσονται με γλώσσα απλή και κατανοητή. Εκτός από τη φόρμα της παράδοξης αφήγησης, το μαύρο χιούμορ και τον σαρκασμό, τα θεατρικά στοιχεία αποτελούν επίσης έναν συνδετικό κρίκο μεταξύ του Τσαλαπάτη και του Δανιήλ Χαρμς. Θεατρικά στοιχεία διακρίνονται πιο έντονα στα ποιήματα «Επαγγελματικός προσανατολισμός», «Η εποχή των υπερηρώων», «Κωνσταντίνος ο Ενικός» και «Θωμάς Τσαλαπάτης». Τα θεατρικά στοιχεία, βέβαια, πρέπει να προσεγγιστούν λαμβάνοντας υπόψη και τις θεατρικές σπουδές του ποιητή, οι οποίες ήταν ορατές ήδη από το πρώτο του βιβλίο, προσφέροντας δραματική ένταση και αμεσότητα στην ποίησή του. Ωστόσο στο τέταρτο βιβλίο του ποιητή, οι διάλογοι είναι πιο σίγουροι, πιο εμπρόθετοι και συνειδητοί. Επίσης, στα «Περιστατικά» σε αντίθεση με «Το Ξημέρωμα είναι σφαγή κύριε Κρακ» ο ποιητής δεν αφηγείται την ιστορία ενός βασικού ήρωα, αλλά μια πληθώρα παράλληλων ιστοριών, θραυσματικών και έκκεντρων όπου ο κεντρικός ήρωας ή η γραμμική πλοκή απουσιάζουν.

Ένα ενδιαφέρον στοιχείο της ενότητας των Περιστατικών είναι η δημιουργία μιας μυθολόγησης του εαυτού, μιας έμμεσης αυτοβιογραφίας. Το ποίημα «Εκείνο το δόντι λυκόσκυλο» με το οποίο ξεκινά το βιβλίο και ο «Θωμάς Τσαλαπάτης» αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της τάσης. Επίσης πιθανόν και άλλα ποιήματα να παραπέμπουν σε μια έμμεση αυτοβιογράφηση όπως το «Δίσεκτος» και «Η εποχή των υπερηρώων», χωρίς ωστόσο να υπάρχει βεβαιότητα.

 Είναι πιθανό ο Τσαλαπάτης να έχει επηρεαστεί προς αυτή την κατεύθυνση από το έργο του σημαίνοντος μέλους του ΟΥΛΙΠΟ, Ζωρζ Περέκ. Όπως γράφει η Λίζυ Τσιριμώκου στην εισαγωγή του βιβλίου Σκέψη/Ταξινόμηση του Ζωρζ Περέκ, η έμμεση αυτοβιογράφηση αποτελεί μια από τις δεσπόζουσες, ενδεχομένως τη βασικότερη δεσπόζουσα του έργου του Ζωρζ Περέκ. Επίσης όπως επισημαίνει η Τσιριμώκου «ο αυτοβιογραφισμός του Περέκ είναι μια εντελώς εικονοκλαστική, λοξή διαδικασία, υπολογισμένη με σχεδόν μαθηματική ακρίβεια…Η προσωπική του μυθολογία τείνει να υποκαταστήσει την ιστορική του διαδρομή». Ο Περέκ περισυλλέγει παιδικές μνήμες για να καταστρώσει ένα εργαστήρι δυνητικής αυτοβιογραφίας, το οποίο θα καταλήξει στη συγγραφή του βιβλίου «W ή η ανάμνηση των παιδικών χρόνων». Είναι χαρακτηριστικό το ποίημα του Τσαλαπάτη «Εκείνο το δόντι λυκόσκυλο», στο οποίο ο ποιητής  αφηγείται μια ιστορία των παιδικών χρόνων του  (Τον παιδικό μου πέρασα χρόνο ταΐζοντας με χρυσόψαρα ένα λυκόσκυλο) όπου είναι εμφανής αυτή η εικονοκλαστική, λοξή διαδικασία που αντικαθιστά την πραγματική ιστορία του ποιητή με την προσωπική του μυθολογία. Στο ποίημα «Θωμάς Τσαλαπάτης», ο ποιητής ενήλικος πια συνεχίζει τη δυνητική του αυτοβιογραφία ενώ αναφέρεται σε μια κοπέλα, μέρος μιας άλλης ηλικίας όπως γράφει, πιθανόν κάποιος εφηβικός έρωτας. Το ποίημα «Η εποχή των υπερηρώων» πιθανόν συνδέεται με αυτή την αναφορά. Μιλά για μια ερωτική(;) συνάντηση ενός αγοριού με ένα κορίτσι σε ένα μπαρ, η οποία τελικά ίσως δε συμβαίνει ποτέ όπως αφήνει να εννοηθεί ο ποιητής. Στα παραπάνω ποιήματα στοιχεία της προσωπικής ιστορίας του ποιητή αποτελούν τις βάσεις δημιουργίας μιας δυνητικής αυτοβιογραφίας όπου συμπλέκονται πραγματικό και φανταστικό.

Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο της ενότητας είναι ορισμένα ποιήματα της ενότητας με έντονα πολιτικό χαρακτήρα, τα οποία τίθενται ως αλληγορίες ή μύθοι. Το ποίημα «Χέρια» αποτελεί ένα παράδειγμα πολιτικής κριτικής και σχολιασμού. Χωρίζεται σε τέσσερις ενότητες, οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους νοηματικά και θεματικά. Τα χέρια μπορούν να συνδεθούν με την ικανότητά τους να συμμετέχουν σε (πολιτικούς) αγώνες (είναι γνωστά για την ικανότητά τους να φέρουν όπλα) αλλά μπορούν και να γίνουν επικίνδυνα (είναι καλό τα χέρια να κλειδώνονται μακριά) όπως στις περιπτώσεις ναζιστικών ομάδων (ο κόσμος θα ήταν καλύτερος αν οι άνθρωποι αυτοί δεν είχαν χέρια). Τα χέρια γίνονται κάποιες φορές σύμβολο πάλης με τον εαυτό (Μελέτη πεδίου) ενώ άλλες φορές μετατρέπονται σε σύμβολο συλλογικότητας και κοινού οράματος (τα χέρια μας ομοιοκαταληκτούν μόνο με τα χέρια των άλλων). Πρόσθετο ενδιαφέρον έχει και το ποίημα «Αυτοί που δεν κατάφεραν να μας κερδίσουν με τον πόλεμο». Το ποίημα αρχικά αναφέρεται στη δύναμη της συνήθειας να μας αποκοιμίζει, να μειώνει την (πολιτική) επαγρύπνηση και να μας καθιστά ευάλωτους στο κακό. Πολλές φορές η παράδοση γίνεται χωρίς μάχη αφού η εξοικείωση με το κακό έχει ολοκληρωθεί με άλλους τρόπους όπως η εξοικείωση με την καθημερινή βία. Επιπρόσθετα, στο ποίημα Κωνσταντίνος ο Ενικός μπορεί να διαβάσει κανείς μια πολιτική αλληγορία για τις ελίτ που κυβερνούν το λαό και απεχθάνονται  τη δύναμη του πλήθους που μπορεί να ελέγξει την αυθαιρεσία της εξουσίας (Τους σιχαίνομαι γιατί είναι περισσότεροι από μένα). Τέλος, στο ποίημα «Μια βραδιά που καταστράφηκε», ο ποιητής πιθανόν αναφέρεται στις δεξιώσεις της ελίτ των ναζί, που από τη μία προέβαιναν σε εγκλήματα και από την άλλη πραγματοποιούσαν πολυτελείς δεξιώσεις και συναυλίες ή σε άλλες πιο σύγχρονες περιπτώσεις εθνοκάθαρσης (Λες και οι σκέψεις για φυλετική εκκαθάριση δεν ήταν βάρος αρκετό για ένα κεφάλι).

Τέλος, σε ορισμένα ποιήματα όπως το «Πέντε εύκολα κομμάτια» ανακαλεί κάποιος απόηχους του Κάφκα από τη Σωφρονιστική αποικία (Κάθε καρφί εντός του πιάνου μπήγεται στον βουβό τύπο), ενώ σε άλλα όπως το «Λαθροθήρες» αντιλαμβάνεται κανείς την παραπομπή σε αντίστοιχο ποίημα του Ρέυμον Κενώ (Για μια ποιητική τέχνη).

 

Οι ορθοί σου τρόποι

«Οι ορθοί σου τρόποι» αποτελούν τη δεύτερη ποιητική ενότητα του βιβλίου. Την ενότητα αυτή αποτελούν 30 σύντομα ποιήματα τα περισσότερα με τη μορφή πεζού ποιήματος. Τα ποιήματα της ενότητας έχουν συχνά αποφθεγματικό χαρακτήρα και είναι καίριος ο τελευταίος στίχος του ποιήματος για τη δημιουργία έκπληξης και της αίσθησης του ακαριαίου. Το χιούμορ, το παράδοξο, το γκροτέσκο και η βία αποτελούν τη βασική ατμόσφαιρά της ενότητας, στοιχεία βέβαια που αποτελούν χαρακτηριστικά της ποιητικής ιδιοπροσωπίας του Τσαλαπάτη.

 Οι ορθοί τρόποι παραπέμπουν άμεσα στην τέχνη του σαβουάρ βιβρ. Σύμφωνα με τη Wikipedia το σαβουάρ βιβρ είναι «εγχειρίδιο σύμφωνα με το οποίο ο αναγνώστης μαθαίνει να εφαρμόζει στο σύνολο της ζωής του κανόνες καλής συμπεριφοράς.  Το σαβουάρ βιβρ ετυμολογικά σημαίνει να ξέρεις να ζεις. Είναι η γνώση του τι ακριβώς η κοινωνία θεωρεί αποδεκτό».  

Ο Τσαλαπάτης όπως θα δείξουμε στη συνέχεια έχει επηρεαστεί στην ενότητα «Οι ορθοί σου τρόποι» από το βιβλίο του Νίκου Τσιφόρου, «Σαβουάρ Βιβρ» αλλά και από την Ανθολογία του μαύρου χιούμορ, του Αντρέ Μπρετόν. Θα εστιάσουμε αρχικά στο έργο του Τσιφόρου. Ο Νίκος Τσιφόρος στο βιβλίο του «Σαβουράρ Βιβρ» συντάσσει σύντομα διηγήματα με έντονο το στοιχείο της σάτιρας και του χιούμορ. Σε αυτό το βιβλίο δίνει συμβουλές σχετικά με το πώς συμπεριφέρεται κάποιος προσκεκλημένος σε δείπνο, πώς να πίνει τσάι, πώς να μιλάει σε μια κυρία καθώς και συμβουλές για άλλες κοινωνικές περιστάσεις όπως γάμους, κηδείες ή γιορτές.

Πριν αναλύσει τις διάφορες περιστάσεις και τους κανόνες που πρέπει να ακολουθούνται ο Τσιφόρος προτάσσει μια παράγραφο που αποδίδει όλο τον σατιρικό και χιουμοριστικό χαρακτήρα του βιβλίου. Γράφει: «Καιρός είναι, εμείς οι πιο ψημένοι, να σας δώσουμε μερικές συμβουλές, απαραίτητες για την εμφάνισή σας στην κοινωνία, τον καλό και τον κακό κόσμο, έτσι ώστε να μην μας ρεζιλέψετε, αν τυχόν σας παρουσιασθούν περιπτώσεις που δεν ξέρετε πώς ακριβώς πρέπει να φερθείτε. Ας αρχίσουμε λοιπόν με μια...».

Ο Τσιφόρος στο «Σαβουάρ Βιβρ» σατιρίζει την υψηλή κοινωνία και τους υποκριτικούς τρόπους της, τα ελαττώματά της και την προσκόλληση σε πολλές φορές κενού νοήματος τύπους και τελετουργίες. Οι καλοί τρόποι καταπατώνται με την πρώτη ευκαιρία, ενώ η τσιγκουνιά, η λαιμαργία και άλλα ελαττώματα του χαρακτήρα και συμπεριφορές που δείχνουν μικρότητα αναιρούν κάθε έννοια του σαβουάρ βιβρ.

Ο Τσαλαπάτης αποδίδει με τον δικό του ποιητικό τρόπο το σαβουάρ βιβρ του Τσιφόρου. Ο ελαφρύς, ειρωνικός τόνος, ο σαρκασμός, το χιούμορ είναι παρόντα και στα δύο έργα. Ο Τσαλαπάτης γράφει σε αυτή την ενότητα προτροπές και συμβουλές για να αντιμετωπίσει κανείς διάφορες καταστάσεις, όπως ο Τσιφόρος (Καιρός είναι να σας δώσουμε μερικές συμβουλές). Πολλά ποιήματα της ενότητας εισάγονται με το Είναι καλό να…(1,2,5,8,10,18,23,26,30), ενώ άλλα ξεκινούν με το Όταν… (9,11,20,22,27,28). Τέλος, πολλά ποιήματα της ενότητας εισάγονται με άρνηση Μην… (6,14,15,17,19). Ο φορμαλισμός με τον οποίο εισάγονται οι περιστάσεις λειτουργούν αποτελεσματικά, σαν να πρόκειται για οδηγίες σε έναν τυποποιημένο οδηγό σαβουάρ βιβρ ή μια καταλογογράφηση κοινωνικών περιστάσεων. Ωστόσο, τα θέματα που πραγματεύεται ποιητικά ο Τσαλαπάτης διαφέρουν από αυτά του Τσιφόρου. Ο Τσαλαπάτης σχολιάζει τη βία και τον ανταγωνισμό που διέπει τις σύγχρονες κοινωνικές σχέσεις (3,6,8,11,17,21), θρησκευτικά ζητήματα όπως η θέση της εκκλησίας για τη νηστεία και το σεξ (7), αλλά και θέματα ποιητικής (9, 23, 30).

Πέρα από τον Τσιφόρο, σημαντική επίδραση έχει το μαύρο χιούμορ των υπερρεαλιστών. Το μαύρο χιούμορ έτσι όπως εμφανίζεται στο έργο των υπερρεαλιστών έχει κατ’ εξοχήν ανατρεπτικό χαρακτήρα. Μέσα από αυτό όπως τονίζει η Κατερίνα Κωστίου στο βιβλίο της «Ποιητική της ανατροπής. Σάτιρα, ειρωνεία, παρωδία, χιούμορ», αναδεικνύονται «οι αντιφάσεις και ο παραλογισμός του κοινωνικού χώρου, η καταδυνάστευση του ανθρώπου από τη λογική και η ισοπεδωτική δύναμη του κατεστημένου». Μια πιθανή επιρροή για την υιοθέτηση μαύρου χιούμορ από τον Τσαλαπάτη, είναι το βιβλίο του Αντρέ Μπρετόν, «Ανθολογία του Μαύρου Χιούμορ», με αναφορές για παράδειγμα στον Μαρκήσιο ντε Σαντ. Ο Σαντ είναι αυτός που εγκαινίασε σύμφωνα με τον Μπρετόν το είδος εκείνο της μακάβριας μυθοποίησης της «διασκεδαστικής δολοφονίας» με την έννοια που της αποδίδει ο Ζακ Βασέ. Η έννοια του μαύρου χιούμορ έτσι όπως διατυπώθηκε από τον Μπρετόν στην ουσία βασίστηκε στην έννοια του «Umour» του Βασέ. Το μαύρο χιούμορ που αξιοποιεί ο Τσαλαπάτης σε αυτή την ενότητα στοχεύει εναντίον της αισθηματολογίας που αποτελεί, όπως σημειώνει ο Μπρετόν, τον κατ’εξοχήν θανάσιμο αντίπαλό της.

Το μαύρο χιούμορ διακρίνεται σε δύο είδη σύμφωνα με τον Winston (όπως αναφέρει η Κωστίου), το παράλογο μαύρο χιούμορ που δίνει έμφαση στο χιούμορ και το γκροτέσκο μαύρο χιούμορ που δίνει έμφαση στον τρόμο εκμεταλλευόμενο θεματικά και εικαστικά το ανθρώπινο σώμα. Το γκροτέσκο μαύρο χιούμορ εστιάζει εμμονικά στο ανθρώπινο σώμα που παρουσιάζεται διαμελισμένο. Ο Τσαλαπάτης φαίνεται να υιοθετεί το γκροτέσκο μαύρο χιούμορ σχεδόν σε όλο το βιβλίο του. Σε αυτή την ενότητα «η διασκεδαστική δολοφονία» συντελείται με διάφορους τρόπους μέσα στα ποιήματα της ενότητας: Κάρφωμα καρφιών (3), πτώση από γκρεμό (6), λάμες που ακονίζονται (8), δημόσιοι αποκεφαλισμοί (11), απαγχονισμοί (17) και πισώπλατα μαχαιρώματα (21).

Στην ενότητα οι ορθοί σου τρόποι το θέμα του σαβουάρ βιβρ που απηχεί τσιφορικά θέματα και τρόπους συναντιέται με το γκροτέσκο μαύρο χιούμορ των υπερρεαλιστών, δύο ζητήματα φαινομενικά αντίθετα για να δημιουργήσουν μια αίσθηση του παράδοξου όπου κυριαρχεί η σύζευξη των καλών τρόπων με το έγκλημα.

Τέλος, έχει ενδιαφέρον να σχολιαστεί το τελευταίο ποίημα της ενότητας (30), στο οποίο ο ποιητής προτρέπει: Είναι καλό να μη δέχεστε συμβουλές. Κυρίως έμμετρες. Οι ορθοί τρόποι είναι κομμάτι -κυρίως- του πεζού λόγου. Σε αυτό το ποίημα ο Τσαλαπάτης θέτει ως στόχο ή προϋπόθεση της ποίησης την ανατροπή του «ορθού τρόπου» του πεζού λόγου, την αμφισβήτηση γραμματικών και συντακτικών κανόνων ή της σταθερότητας του νοήματος. Η ποίηση ανανεώνει τη γλώσσα, ανατρέποντας και αμφισβητώντας το σαβουάρ βιβρ της γλώσσας, της ορθοέπειας και της ορθής ερμηνείας.

 

Η ιστορία έτσι κι όχι αλλιώς

Ο Τσαλαπάτης περιγράφει ιστορικά πρόσωπα κα γεγονότα όπως τον βασιλιά Φραγκίσκο Φερδινάνδο της Αυστρίας, η δολοφονία του οποίου στάθηκε η αφορμή για το ξέσπασμα του Ά παγκόσμιου πολέμου, τον θάνατο του Όλιβερ Κρόμγουελ, γνωστού πολιτικού και στρατιωτικού της Αγγλίας, την περιπέτεια του Richard Francis Burton που έζησε στην Αφρική, τον διπλά επιζώντα από τις πυρηνικές βόμβες στη Χιροσίμα και Ναγκασάκι, Τσουτόμου Γιαμαγκούτσι, τον θάνατο του Γιόχαν ντε Βιττ, πρωθυπουργού της Ολλανδίας τον 17^ο αιώνα, την μεταφορά ανθρώπων εκτός της Δήλου προκειμένου να πεθάνουν ή να γεννήσουν κατά την αρχαιότητα και τέλος στην επέλαση της ελαφράς ταξιαρχίας των Άγγλων εναντίων των Ρώσων στον Κριμαϊκό πόλεμο. Αυτά τα περιστατικά αποτελούν την πρώτη υποενότητα της «Ιστορίας έτσι και όχι αλλιώς». Η δεύτερη υποενότητα αναφέρεται σε ένα ιστορικό γεγονός, στον ακρωτηριασμό του ποδιού του Μεξικάνου πολιτικού και στρατιωτικού Αντόνιο Λοπέζ ντε Σάντα Άννα, όπου για άλλη μια φορά συναντάται το στοιχείο του γκροτέσκου μαύρου χιούμορ που συνδέεται με τον διαμελισμό του ανθρώπινου σώματος. Επίσης, σε αυτή την υποενότητα σημαντικά είναι τα θέματα του σώματος και του χρόνου.  Παρά τις ιστορικές αναφορές των ποιημάτων πρέπει να τονίσει κανείς ότι τα κείμενα της ενότητας δεν είναι ιστορικά δοκίμια αλλά λογοτεχνικά κείμενα που εκκινούν από ιστορικές αναφορές για να καταλήξουν σε ποιητική πύκνωση.

Για να κατανοήσει κανείς καλύτερα τις μεθοδολογικές αρχές που υιοθετεί ο ποιητής σε αυτή την ενότητα θα πρέπει να κατανοήσει καλύτερα τη σχέση της μυθοπλασίας με την ιστορία καθώς και τις προϋποθέσεις συγχώνευσής τους σε ένα νόμιμο μεικτό είδος. Σε αυτή την προσπάθεια διαφωτιστικές είναι οι απόψεις που διατυπώνει ο Ιβάν Ζαμπλονκά, καθηγητής σύγχρονης ιστορίας και συγγραφέας. Ο Ζαμπλονκά στο δοκίμιό του «Η ιστορία είναι μια σύγχρονη λογοτεχνία. Μανιφέστο για τις κοινωνικές επιστήμες» υποστηρίζει τη νομιμότητα ενός μεικτού, υβριδικού κειμένου μέσα στο οποίο συμφύρονται δημιουργικά η ιστορία με τη μυθοπλασία. Χωρίς να υποστηρίζει την εξίσωση μεταξύ επιστήμης και λογοτεχνίας επιχειρηματολογεί ότι η ιστορική μυθοπλασία επιτρέπει μεγαλύτερη αντικειμενικότητα τελικά αφού αποκαλύπτει κάθε φορά τη θέση του υποκειμένου που συγγράφει την ιστορία. Ενώ αρνείται τον σχετικισμό που επέφερε η λεγόμενη γλωσσική στροφή στις κοινωνικές επιστήμες, τελικά φαίνεται να υιοθετεί μια υποκειμενιστική θέση στον τρόπο αφήγησης της ιστορίας. Έχει επιπρόσθετο ενδιαφέρον ότι ο Ζαμπλονκά ξεδιπλώνει την επιχειρηματολογία του ενσωματώνοντας θέσεις και αντιλήψεις του Ζωρζ Περέκ σχετικά με τη σχέση ιστορίας και μυθοπλασίας. Όπως αναφέρει ο Ένζο Τραβέρσο στο βιβλίο του «Ιδιότυπα παρελθόντα. Το «εγώ» στη γραφή της ιστορίας», ο Ζαμπλονκά «προσεταιρίζεται τον Περέκ και τον κάνει μοντέλο της ιστορίας». Η ιστορία συχνά «στηρίζεται σε μια μεθοδολογική μυθοπλασία, στην επιστημολογική έκπληξη, που συνίσταται στο να μη βλέπεις πια όπως όλος ο κόσμος», γράφει ο Ζαμπλονκά, «δημιουργώντας μια αίσθηση παράδοξου». Ο Περέκ χρησιμοποιεί συχνά τέτοια εργαλεία από-οικειοποίησης σημειώνει ο συγγραφέας και ιστορικός. Ο Περέκ υιοθετεί ένα είδος μετα-ρεαλισμού που στοχεύει μέσα από τη λογοτεχνία να ορίσει ένα είδος τάξης στον κόσμο.

Με βάση την παραπάνω ανάλυση μπορεί κάποιος να υποστηρίξει ότι η ενότητα «Η ιστορία έτσι και όχι αλλιώς» του βιβλίου υιοθετεί ένα είδος μετα-ρεαλισμού που έχει τις βάσεις του στην αντίληψη του Ζωρζ Περέκ για την ιστορία και τη σχέση της με τη μυθοπλασία έτσι όπως παρουσιάζεται μέσα από το έργο του Ζαμπλονκά.

Μια άλλη πιθανή επιρροή του Τσαλαπάτη στην ενότητα «Η ιστορία έτσι και όχι αλλιώς» είναι το παρωδιακό  έργο του Νίκου Τσιφόρου.  Ο Τσιφόρος σε διάφορα έργα του όπως στο «Εμείς και οι Φράγκοι» και το «Σταυροφορίες» παρωδεί γεγονότα ή ιστορικές περιόδους. Ο συγγραφέας στηριζόμενος σε πραγματικά γεγονότα αναπαριστά πλέγματα σχέσεων με εντελώς άλλη οπτική ναρκοθετώντας έτσι την ίδια τη λογική της γραμμένης επίσημης ιστορίας. Αυτή του η προσπάθεια είναι επίσης εμφανής και σε άλλα του έργα όπως «Ιστορία της Αγγλίας», «Ιστορία της Γαλλίας» και «Ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών». Η λοξή ματιά που προσφέρει ο Τσιφόρος στην Ιστορία, συνοδεύεται συχνά από σαρκασμό, χιούμορ και ειρωνεία, ενώ πολλές φορές επικεντρώνεται σε πραγματικά γεγονότα που η ιστορική επιστήμη θεωρεί ασήμαντα ή ανάξια λόγου.

Ο Τσαλαπάτης στα ποιήματα της ενότητας υιοθετεί μια αρχή που υιοθετεί και η ιστορική επιστήμη όπως αναφέραμε παραπάνω (Ζαμπλονκά), τη μεθοδολογική μυθοπλασία που οδηγεί στην επιστημολογική έκπληξη δημιουργώντας μια αίσθηση παράδοξου. Παρά το ότι ο Τσαλαπάτης θεματοποιεί ιστορικά γεγονότα ή περιστατικά της μεγάλης ιστορίας, στην οποία το επίκεντρο είναι η δράση μιας εξέχουσας προσωπικότητας, φαίνεται ότι η εστίαση του ποιήματος είναι σε ένα στοιχείο φαινομενικά ασήμαντο για τη μεγάλη ιστορία, μια λεπτομέρεια. Η εστίαση που επιχειρεί ο Τσαλαπάτης μετατρέπει μια άγνωστη λεπτομέρεια της ιστορίας σε βασικό πυρήνα της αφήγησης του ποιήματος. Το παράδοξο, το αλλόκοτο, αυτό που απωθεί η επίσημη ιστορία μετατρέπεται στο στοιχείο έκπληξης του ποιήματος που πηγάζει όμως από μια επιστημολογική έκπληξη που υιοθετεί και η ιστορία στην αφήγηση των γεγονότων. Η ανάδειξη του παράδοξου σε κάθε αφήγηση βοηθά στην ανάδυση νέων νοημάτων πέραν της επίσημης εκδοχής της ιστορίας.

Σχεδόν το σύνολο των ποιημάτων αναφέρονται σε βίαια γεγονότα, ακρωτηριασμούς, ή θανάτους που ανάγονται σε διάφορες ιστορικές περιόδους και τόπους. Από τη μία αυτή η εστίαση στον διαμελισμό του ανθρώπινου σώματος αποτελεί στρατηγική εκδίπλωσης του γκροτέσκου μαύρου χιούμορ όπως αναλύσαμε στην ενότητα «Οι ορθοί σου τρόποι». Από την άλλη η έμφαση στη βία, τη σύγκρουση, τον πόλεμο μέσα στην ιστορία δείχνει την πρόθεση του Τσαλαπάτη να αναδείξει την έννοια του πολιτικού μέσα στην ιστορία. Ο ποιητής σύμφωνα με τον Τσαλαπάτη δεν μπορεί να αποφύγει να αναφερθεί σε θέματα όπως οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι, η ρίψη των ατομικών βομβών, ή ο αγώνας εναντίων της αποικιοκρατίας. Ο Τσαλαπάτης βυθισμένος σε μια πολιτική εποχή προσπαθεί έμμεσα να αναδείξει μια ηθική στάση απέναντι στην ιστορία.

Στενά συνδεδεμένη με την πολιτική και ηθική στάση του Τσαλαπάτη απέναντι στην ιστορία είναι και η πρόθεσή του να παρουσιάσει την κοινωνία ως διαρκές πεδίο συγκρούσεων, ως χομπσιανή δυστοπία όπου όλοι είναι εναντίον όλων και η βία είναι ο μόνος τρόπος επιβίωσης. Ο Τσαλαπάτης εμφανίζει την κοινωνία ως πεδίο όπου το κοινωνικό συμβόλαιο έχει διαρραγεί ανεπανόρθωτα και οι άνθρωποι έχουν επιστρέψει σε μια κατάσταση γενικευμένου πολέμου. Ολόκληρη η φιλοσοφία του Χομπς όπως υποστηρίζει ο Τραβέρσο μπορεί να στηριχτεί στο παρακάτω αξίωμα: ο άνθρωπος  «τον θάνατο, το πρώτο και μεγαλύτερο από όλα τα κακά, το υπέρτατο κακό, το μοναδικό και απόλυτο μέτρο της ανθρώπινης ζωής, την αφετηρία κάθε γνώσης του πραγματικού κόσμου, τον γνωρίζει πρωταρχικά σαν βίαιο θάνατο». Η ιστορία της ανθρωπότητας που αφηγείται ο Τσαλαπάτης δεν είναι παρά ένα πεδίο βίαιων θανάτων και ολέθρου.

 

Τα έμπρακτα

Τα «Έμπρακτα» αποτελούν την τέταρτη ενότητα του βιβλίου. Ο τίτλος σημαίνει αυτά που εκτελούνται με πράξεις. Το σύνολο των ποιημάτων της παρούσας ενότητας αποτελείται από σύνολα τριών συνήθως λέξεων ή σύντομων προτάσεων, οι οποίες αναπαριστούν μαθηματικές πράξεις. Συχνότερες αριθμητικές πράξεις που συναντά κανείς είναι η πρόσθεση και η αφαίρεση, ενώ ο πολλαπλασιασμός και η διαίρεση εμφανίζονται λιγότερο συχνά. Επίσης, συναντά κανείς την έννοια της ύψωσης μιας λέξης σε δύναμη καθώς και την έννοια της τετραγωνικής ρίζας. Πρόκειται για ποιήματα πολύ σύντομης φόρμας τα οποία ομαδοποιούνται συχνά σε τριάδες ή δυάδες σε κάθε σελίδα και τα οποία κατανοούνται ακαριαία και συνειρμικά. Τα ποιήματα της ενότητας αυτής με τη μορφή μαθηματικής φόρμουλας αντανακλούν την τετράγωνη λογική των αλγεβρικών πράξεων, η οποία όμως αποδεικνύεται μέσα από τη συνειρμική χρήση των λέξεων ως λογική του παραλόγου. Τα «Έμπρακτα» στην ουσία λειτουργούν με τη συντομία τους ως αφορισμοί που έχουν τυποποιηθεί με τη βοήθεια της άλγεβρας.

Η αξιοποίηση των μαθηματικών στη συγγραφή αποτέλεσε έναν από τους δομικούς λίθους του Εργαστηρίου Δυνητικής Λογοτεχνίας. Όπως αναφέρεται στη μονογραφία OuLiPo and the Mathematics of Literature , το Εργαστήριο Δυνητικής Λογοτεχνίας άντλησε έμπνευση από διάφορους κλάδους των μαθηματικών όπως η θεωρία των συνόλων (με βάση τον Νίκολας Μπουρμπακί), την άλγεβρα, τη συνδυαστική (παράδειγμα αποτελεί το Ζωή οδηγίες χρήσης του Περέκ και το Κάστρο των διασταυρούμενων πεπρωμένων του Ίταλο Καλβίνο), τους αλγορίθμους και τη γεωμετρία (παράδειγμα αποτελεί το Αόρατες Πολιτείες του Ίταλο Καλβίνο).

Θα εστιάσουμε στη συνέχεια στην αξιοποίηση της άλγεβρας από την OULIPO. Από την άλγεβρα αξιοποιούνται ποικίλες τεχνικές όπως η καταμέτρηση, οι αριθμητικές πράξεις (όπως πρόσθεση και αφαίρεση), η χρήση της αλγεβρικής γλώσσας (χρησιμοποίηση μεταβλητών), καθώς επίσης και η θεωρία των αριθμών και η αφηρημένη άλγεβρα.

Σε αυτό το σημείο θα επικεντρώσουμε την προσοχή μας στις απόψεις του εξέχοντος μέλους του Εργαστηρίου Δυνητικής Λογοτεχνία,ς Ζωρζ Περέκ, έτσι όπως διατυπώνονται στο κείμενο Σκέψη/Ταξινόμηση. Σε αυτό το κείμενο ο Περέκ περιγράφει συνοπτικά αλλά και με διαύγεια το πώς μπορεί κάποιος να δημιουργήσει μια μηχανή παραγωγής αφορισμών με τη μορφή (μαθηματικής) φόρμουλας. Γράφει ο Περέκ ότι η δημιουργία αφορισμών απαιτεί μια γραμματική και ένα λεξιλόγιο. Η γραμματική προβαίνει στη δημιουργία ενός αριθμού από φόρμουλες. Στη συγκεκριμένη περίπτωση οι αλγεβρικές πράξεις παίζουν το ρόλο της αριθμητικής φόρμουλας. Το λεξιλόγιο, το δεύτερο συστατικό στοιχείο δημιουργίας αφορισμών, λέει ο Περέκ μπορεί να συγκροτηθεί από ζευγάρια ή τριάδες ή τετράδες λέξεων που μπορεί να είναι ψευδοσυνώνυμα, αντώνυμα,  φωνητικά συγγενείς λέξεις,  λέξεις ομαδοποιημένες από τη χρήση.

Ο Τσαλαπάτης φαίνεται να υιοθετεί  την τεχνική που προτείνει ο Περέκ για το πώς μπορούν να δημιουργηθούν αφορισμοί με τη μορφή μαθηματικής φόρμουλας. Χρησιμοποιεί αλγεβρικές πράξεις όπως περιγράψαμε προηγουμένως, στις οποίες συμμετέχουν δύο, τρεις ή περισσότερες λέξεις.  Οι λέξεις αυτές συνήθως συνδέονται με κάποιον τρόπο μεταξύ τους, όπως μέσω ομοιότητας, χρήσης ή συνειρμών.  Ο Τσαλαπάτης αξιοποιεί κάποιες φορές λέξεις που έχουν ομοιότητα όπως σύννεφο- πρόβατο, φλέβα-κισσός, ξύλο-δέντρο, ουρανός-θάλασσα. Κάποιες φορές οι μαθηματικές του φόρμουλες αποτελούν ταυτολογίες, όπως αγριογούρουνο+αγριογούρουνο= 2 αγριογούρουνα (ίσως και περισσότερα) ή 5+3=8 (μόνο όμως στους μήνες που έχουν Ρ. Τους υπόλοιπους μήνες η πρόσθεση τείνει στο άπειρο και είναι επικίνδυνο να την προσπαθήσετε). Η λειτουργία των παρενθέσεων στις συγκεκριμένες περιπτώσεις είναι να εισάγουν το παράλογο εκεί ακριβώς που από τα μαθηματικά εισάγεται μια λογική ταυτολογία. Οι λέξεις που επιλέγει ο Τσαλαπάτης στην πλειοψηφία τους αποτελούν συγκεκριμένα ουσιαστικά και αναφέρονται στην υλική πραγματικότητα των αντικειμένων. Έτσι τα έμπρακτα είναι και εμπράγματα, καθώς μέσα από τις μαθηματικές φόρμουλες εκφράζουν το απτό και αισθητό των πραγμάτων. Ουσιαστικά, οι μαθηματικές φόρμουλες-ποιήματα του Τσαλαπάτη έχουν στόχο να οργανώσουν και να ταξινομήσουν το χάος της ποιητικής δημιουργίας και της σκέψης του ποιητή. Μια άλλη μορφή ταξινόμησης όπως θα διαπιστώσουμε επιχειρεί η επόμενη ενότητα με τίτλο «Σημαίες».

 

Σημαίες

Στις «Σημαίες» ο Τσαλαπάτης υιοθετεί μια άλλη τεχνική ταξινόμησης του κόσμου, αυτή που ο Περέκ ονομάζει «ο κόσμος ως παζλ». Στις «Σημαίες» ο ποιητής καταγράφει ένα φανταστικό ημερολόγιο περιπλάνησης σε διάφορες χώρες της Ευρώπης, όπου συμφύρεται το πραγματικό και το φανταστικό, η μυθοπλαστική οπτική με την εθνογραφική και πολιτισμική ματιά. Ο ποιητής επισκέπτεται μέσα από τη γραφή του τη Φιλανδία, τη Σουηδία, τη Νορβηγία, τον Καναδά, την Ουγγαρία, την Ινδία, την Πολωνία, την Ισλανδία και τη Δανία, η οποία περιγράφεται εκτενέστερα από τις άλλες χώρες, μέσα από μια κατ’ επίφαση εθνογραφική ματιά, όπου εστιάζει σε κάποια χαρακτηριστικά της κάθε χώρας. Κάθε χώρα αποτελεί μια ψηφίδα ταξινόμησης και χωροθέτησης του κόσμου και των εθνών.

Στα ποιήματα εμφανίζονται πραγματικά πρόσωπα, που συνδέονται με διάφορους τρόπους με τις χώρες που περιγράφονται ποιητικά, όπως ο τερματοφύλακας της εθνικής Σουηδίας, Τόμας Ραβέλλι και ο γνωστός παραμυθάς Χανς Κρίστιαν Άντερσεν. Επίσης, αναφέρεται ο γνωστός ποταμός Βραχμαπούτρα της Ινδίας. Από την άλλη εισάγονται στα ποιήματα της ενότητας πολλά φανταστικά στοιχεία, όπως ο κατοικίδιος Φινλανδός αλπινιστής, η διαμάχη για την εθνικότητα του τερματοφύλακα Ραβέλλι, το λιώσιμο των Καναδών, τα εκατομμύρια Ούγγρων που όλοι τους παίζουν πιάνο, η Ινδία που μετατρέπεται σε πέτρα που εκσφενδονίζει ο ένας στο κεφάλι του άλλου, ή η εκκένωση της Δανίας από όλο τον πληθυσμό της.

Τα ποιήματά της ενότητας πολλές φορές λειτουργούν ως ποιητικό σχόλιο στην έννοια του χρόνου («η λάσπη φτάνει μέχρι το γόνατο και ο καιρός καταπίνει τον χρόνο» στο Μέρες κατοικίδιες του 1989 και «Κι αν ξημερώσει μη φοβηθείς. Η αναμονή εδώ είναι διάρκεια» στο Η Αλμπέρτα μου μιλάει για τους Ούγγρους). Επίσης, σχολιάζει την έννοια της πατρίδας («Όσοι σηκώνουν βάρη το γνωρίζουν τίποτα δε ζυγίζει περισσότερο από μια ολόκληρη πατρίδα. Κυρίως βέβαια, όταν αυτή δεν υπάρχει» στο Από την κοίτη του ποταμού Βραχμαπούτρα). Εκτός αυτού σχολιάζεται  μέσα από τα ποιήματα η διαρκής περιπλάνηση των λαών («Και έτσι εκείνοι συνεχίζουνε να προχωρούν και όλο συνεχίζουνε να προχωρούν με αποτέλεσμα να ονομάσουν Ισλανδία το ταξίδι χωρίς τέλος» στο Ισλανδία και «Μια χώρα που εγκατέλειψα ώστε να καταφέρω κι εγώ να την ονομάσω» στο Μια χώρα που μπορεί να είναι η Πολωνία).

Τα ποιήματα της ενότητας υποστηρίζουμε ότι συνδέονται διακειμενικά με τρία έργα, «Τα ταξίδια του Γκιούλιβερ», του Τζόναθαν Σουίφτ, το «Ο Γκιούλιβερ στη χώρα των γιγάντων/Ο Γκιούλιβερ στη χώρα των νάνων», του Νίκου Τσιφόρου και τέλος το «Εκουαδόρ» του Ανρί Μισώ. Στη συνέχεια, θα γίνει σύντομη αναφορά σε αυτά τα τρία έργα προκειμένου να υποστηριχθεί η διακειμενική αναφορά και ο διάλογος του ποιητή με αυτά τα έργα. Αρχικά θα παρουσιαστούν «Τα ταξίδια του Γκιούλιβερ».

«Τα ταξίδια του Γκιούλιβερ» γράφτηκαν μεταξύ του 1721 και 1725 από τον Τζόναθαν Σουίφτ (1667-1745) και εκδόθηκαν το 1725. «Τα ταξίδια του Γκιούλιβερ» αποτελούν μια πολιτική και κοινωνική σάτιρα της εποχής του Σουίφτ. Ο Σουίφτ σατιρίζει θεσμούς, πολιτικούς, ιδέες και πολιτικές της εποχής του. Το βιβλίο χωρίζεται σε τέσσερις ενότητες όπου σε κάθε μία περιγράφεται ένα ταξίδι σε μια φανταστική χώρα. Στην πρώτη ενότητα περιγράφεται το ταξίδι στη χώρα των νάνων (Lilliput), στη δεύτερη το ταξίδι στη χώρα των γιγάντων (Brodingnag), στην τρίτη το ταξίδι στο ιπτάμενο νησί της Laputa όπου οι κάτοικοι ασχολούνται με αφηρημένες επιστήμες, ενώ στην τέταρτη ενότητα περιγράφεται η επίσκεψη του Γκιούλιβερ στους Houyhnhnms που έχουν μορφή αλόγων και τους Yahoos που έχουν ανθρώπινη μορφή και τους υπηρετούν. Στη χώρα των νάνων, ο Σουίφτ σατιρίζει τη χαμηλή ηθική ορισμένων ανθρώπων, στη χώρα των γιγάντων το ηθικό μέγεθος ορισμένων ανθρώπων, στη χώρα της Laputa, σατιρίζεται η επιστήμη και οι άχρηστες έρευνες που πολλές φορές αυτή διεξάγει και τέλος στη χώρα των αλόγων σατιρίζεται η σχέση ανθρώπων και ζώων.

Το βιβλίο «Ο Γκιούλιβερ στη χώρα των γιγάντων/ Ο Γκιούλιβερ στη χώρα των νάνων» γράφτηκε από τον Νίκο Τσιφόρο το 1966-67 με φανερή την επίδραση του έργου του Τζόναθαν Σουίφτ. Σε αυτό το βιβλίο ο Τσιφόρος περιγράφει τις ταξιδιωτικές περιπλανήσεις του φανταστικές ή πραγματικές σε διάφορες χώρες. Η χώρα των γιγάντων αναφέρεται στις οικονομικά πιο εύρωστες χώρες όπως η Ελβετία, η Γερμανία και η Ιταλία, ενώ η χώρα των νάνων αναφέρεται στις λιγότερο εύρωστες χώρες των Βαλκανίων όπως η Ελλάδα, η Βουλγαρία, η Ρουμανία και η Γιουγκοσλαβία. Ο Τσιφόρος με χιουμοριστικό τρόπο σατιρίζει τη διαφορά κουλτούρας μεταξύ της χώρας των γιγάντων και της χώρας των νάνων. Η χώρα των γιγάντων διακρίνεται για τη τάξη και πειθαρχία της, ενώ η χώρα των νάνων από την κουτοπονηριά και την αισιοδοξία.

Μια τρίτη διακειμενική αναφορά της ενότητας είναι το «Εκουαδόρ» του Ανρί Μισώ. Το Εκουαδόρ είναι το ταξιδιωτικό ημερολόγιο του Ανρί Μισώ, που έγραψε «περνώντας από τις Αρδέννες, στα βουνά του Ισημερινού και τα δάση της Βραζιλίας για να φτάσει ένα χρόνο αργότερα στο στόμιο του Αμαζονίου» και το οποίο δημοσιεύτηκε το 1929. Όπως γράφει η Μαρία Ευσταθιάδη, στο προλογικό σημείωμα του Εκουαδόρ, το οποίο μετέφρασε, στο ταξίδι αυτό, το πρώτο μεγάλο πραγματικό ταξίδι ήδη εκδηλώνεται «η εξερεύνηση των χώρων του μέσα, η αγωνία της αποκρυπτογράφησης του κενού της τρύπας, με τη συνεχή αποφλοίωση των όντων, των ουσιών των τόπων». Η διαρκής μετακίνηση από τόπο σε τόπο δείχνει σύμφωνα με την Ευσταθιάδη, «το άπειρο ενός ταξιδιού που διαρκώς εξαρθρώνεται». Το Εκουαδόρ όπως σχολιάζει στο επίμετρο ο Didier Alexandre «περιστρέφεται γύρω από την πρωταρχική έννοια του συνόρου». Τα σύνορα αυτά είναι πραγματικά, συμβολικά (μέσα από τα οποία εισχωρεί στην επικράτεια της έσχατης γνώσης) και φανταστικά (μέσα από τα οποία γεύεται τη συνάντηση των αντιθέτων.

Ο Τσαλαπάτης αντλεί από τα Ταξίδια του Γκιούλιβερ, τα φανταστικά και παράδοξα στοιχεία χωρίς όμως τα ποιήματα της ενότητας να αναφέρονται εξολοκλήρου σε ένα φανταστικό σύμπαν. Από τον Νίκο Τσιφόρο, ο Τσαλαπάτης ενσωματώνει το χιούμορ και  διάφορα πολιτισμικά στοιχεία που σχετίζονται με κάθε χώρα. Από τον Ανρί Μισώ, ο Τσαλαπάτης ενσωματώνει την προβληματική του συνόρου, της μετακίνησης, την εξάρθρωση του ταξιδιού, την εξερεύνηση του μέσα τοπίου. Η επιρροή και η ενσωμάτωση στοιχείων από τον Τζόναθαν Σουίφτ, του Νίκου Τσιφόρου και του Ανρί Μισώ, είναι εκλεκιστική. Ο Τσαλαπάτης καταφέρνει να δημιουργήσει ένα άτυπο ταξιδιωτικό ημερολόγιο αξιοποιώντας γόνιμα μια λογοτεχνική παράδοση ταξιδιωτικής λογοτεχνίας αλλά και της λογοτεχνίας του φανταστικού. Ρεαλιστικά και φανταστικά στοιχεία λειτουργούν αξεδιάλυτα δημιουργώντας τον καμβά για τον στοχασμό του ποιητή πάνω στο ζήτημα των συνόρων και της πατρίδας.

Καταληκτικές επισημάνσεις

Το βιβλίο του Τσαλαπάτη «Η ομορφιά των όπλων μας» είναι μια σπονδυλωτή ποιητική σύνθεση, επιμερισμένη σε πέντε ενότητες. Το στοιχείο που τις συνδέει είναι μια ουλιπιανή αντίληψη της λογοτεχνίας ως  γλωσσικού παιχνιδιού και δραστηριότητας. Με τη βοήθεια του Ζωρζ Περέκ, ο Τσαλαπάτης στήνει ένα εργαστήρι πειραματικής λογοτεχνίας στο οποίο δε διστάζει να οδηγήσει τη γλώσσα πολλές φορές στα όριά της μέσα από γλωσσικές ασκήσεις, γλωσσοπαίγνια και παραδοξότητες.

Σε κάθε ενότητα τίθενται οι γενετικές αρχές παραγωγής του ποιητικού υλικού, ενώ στην επόμενη ενότητα οι κανόνες αυτοί ανατρέπονται για να αντικατασταθούν από νέες δεσμεύσεις αναδιοργανώνοντας τους κανόνες του γλωσσικού παιχνιδιού και διευρύνοντας τα όρια της λογοτεχνίας. Οι κανόνες και οι περιορισμοί αντί να παρεμποδίσουν τη δημιουργική διαδικασία πυροδοτούν εκ νέου την ποιητική λειτουργία συχνά εκπλήσσοντας με το αποτέλεσμα και την ευρηματικότητα της σκέψης του ποιητή.

Συγκεκριμένα, στα «Περιστατικά», η δυνητική αυτοβιογραφία γεμάτη αυτοσαρκασμό αναδεικνύεται σε πρωτότυπη ποιητική συσκευή (αυτό)μυθοπλασίας. Στους «Ορθούς τρόπους», το διασκεδαστικό έγκλημα των σουρεαλιστών ενώνεται με το σαβουάρ βιβρ του Τσιφόρου, σε μια σύνθεση λογικής και παράνοιας εμποτισμένη με γερές δόσεις μαύρου χιούμορ. Στην «Ιστορία έτσι και όχι αλλιώς», ο Τσαλαπάτης υιοθετεί μια περεκική αντίληψη της ιστορίας, όπου το παράδοξο και η μυθοπλασία ενώνονται με την ιστορία δημιουργώντας ευρηματικά λογοτεχνικά κείμενα. Στα «Έμπρακτα», ο Τσαλαπάτης βασίζεται σε μαθηματικές φόρμουλες για να παράγει γλωσσικούς αφορισμούς. Τέλος, στις «Σημαίες» ο ποιητής υιοθετώντας μια κατ’ επίφαση εθνογραφική ματιά πραγματοποιεί έναν στοχασμό γύρω από την έννοια του έθνους, της πατρίδας και των συνόρων, συνενώνοντας το πραγματικό με το φανταστικό, σε μια σουιφτικής έμπνευσης  ταξιδιωτική περιπλάνηση.

Ο ποιητής με το βιβλίο του επιθυμεί να καταστήσει την ποίηση μέρος της καθημερινής ζωής των ανθρώπων, να μειώσει την απόσταση της τέχνης από τον βίο, να τοποθετήσει την ποίηση στο επίκεντρο του ανθρώπινου ενδιαφέροντος. Η απλή, στρωτή γλώσσα που χρησιμοποιεί, η αμεσότητα που προσφέρουν οι διάλογοι, το χιούμορ και ο σαρκασμός κάνουν τα ποιήματά του προσιτά στον αναγνώστη χωρίς να χάνουν σε βάθος. Ο προσεκτικά σμιλεμένος στίχος έχει χάσει κάθε περιττό βάρος και διατηρεί τη δραστικότητα του σε όλο το βιβλίο. Ωστόσο, το μεγαλύτερο ενδιαφέρον του βιβλίου είναι η ανάδειξη του ριζοσπαστικού χαρακτήρα που μπορεί να πάρει η ποίηση σε εποχές κοινωνικής, οικονομικής και υγειονομικής κρίσης.

Ο Τσαλαπάτης στο νέο του βιβλίο καταφέρνει να αναδείξει το κοινωνικοπολιτικό στοιχείο της ποίησής του. Σε πείσμα μάλιστα εκείνων που στο όνομα του φιλελευθερισμού ξορκίζουν την αριστερά ως δυσίατη νόσο, ο Τσαλαπάτης επιμένει να ανιχνεύει στην ποίησή του τους σπόρους ενός μελλοντικού συμβάντος, όπου η πολιτική δέσμευση και η πίστη σε αυτό παίζουν σημαντικό ρόλο. Η ποίηση του Τσαλαπάτη, χωρίς να εσωτερικεύει την ήττα, περιγράφει έναν κόσμο βίαιο και εχθρικό, έναν κόσμο μακριά από τα συλλογικά οράματα και της αξίες της Αριστεράς, έναν κόσμο όπου διαδραματίζεται ένα θέατρο σκληρότητας. Ωστόσο, το παράδοξο, η παρέκκλιση από τη νόρμα και ο αιφνιδιασμός, στοιχεία της ποίησής του, ορίζουν τον πιθανό ορίζοντα ενός νέου κόσμου, διασαλεύοντας τις βεβαιότητες μιας κοινωνίας μίσους και εχθροπάθειας. Η ομορφιά των όπλων μας, δεν είναι παρά η ελευθερία να ονειρευόμαστε με τις λέξεις αυτό που περιμένουμε να έρθει, είναι η δύναμη να παλεύουμε για όσα πιστεύουμε.

 

Δούρβας Α.