Ενδεχόμενα τοπία- Δανάη Σιώζιου

 

Τίτλος: Ενδεχόμενα τοπία

Συγγραφέας: Δανάη Σιώζιου

Θέμα: ποίηση

Εκδότης: Αντίποδες

Χρονολογία έκδοσης: 2021

Αριθμός σελίδων: 72

 

Απόσπασμα από τη σελίδα 65 του βιβλίου

 

Κάποιες μέρες είμαι σκληρή με τον εαυτό μου

συμβαίνει πού και πού και είναι θείο δώρο

Είναι οι μέρες που ο χειμώνας

αποκτά νόημα μέσα σου. Λες, να,

αυτό το χιόνι που βγάζω απολεπίζοντας

το σώμα μου, το χιόνι που πέφτει καθώς

τρίβονται τα οστά μου και το χέρι μου ξύνει

το αγύριστο κεφάλι μου

αυτό το χιόνι φοβάμαι θα με καλύψει

από τα νύχια ως την κορφή, και δεν θα σταματήσει

ούτε θα λιώσει, εδώ θα σβήσει η ζωή.

Ύστερα γλυκά σε γλείφεις

ώσπου να φύγουν και οι τελευταίοι πάγοι από πάνω σου.

Κάποιες μέρες είμαι καλή με τον εαυτό μου.

Δώρο άδωρο. Καμιά εποχή δεν διαρκεί.

Ενδεχόμενα τοπία- Δανάη Σιώζιου

 

Η Δανάη Σιώζιου εμφανίστηκε στην ποιητική σκηνή με το βιβλίο της Χρήσιμα παιδικά παιχνίδια, το οποίο κέρδισε το Κρατικό βραβείο πρωτοεμφανιζόμενου συγγραφέα και το βραβείο πρωτοεμφανιζόμενου ποιητή «Γιάννης Βαρβέρης», το 2017. Το 2021, τέσσερα χρόνια μετά την πρώτη της εμφάνιση, η ποιήτρια προχωρά στον επόμενο εκδοτικό της βήμα, στην κυκλοφορία του δεύτερου ποιητικού της βιβλίου με τίτλο, «Ενδεχόμενα τοπία». Τα «Ενδεχόμενα τοπία» διαρθρώνονται σε πέντε ενότητες με τίτλο, Ελληνικό όνειρο, Ανθρωπογεωγραφία, Μυθολογικά, Τροπικότητες και Καλή εποχή για φρούτα και χιόνι, οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους με βάση την έννοια του μύθου, δημιουργώντας μια σπονδυλωτή σύνθεση.

Για να κατανοήσει κανείς σε βάθος τις ορίζουσες του βιβλίου πρέπει να αναφερθεί σε κάποιες βασικές έννοιες που χρησιμοποιεί η ποιήτρια ως δομικούς λίθους για το εγχείρημά της, όπως ο μύθος, ο μυθικός χώρος και ο μυθικός χρόνος έτσι όπως αναπτύχθηκαν στο έργο του Βάλτερ Μπένγιαμιν. Η Σιώζιου στο πρώτο της βιβλίο εξερευνά το έργο του Μπένγιαμιν μέσα από την έννοια του παιχνιδιού όπως σκιαγραφείται στο έργο του, Μονόδρομος. Στα Ενδεχόμενα τοπία η εξερεύνηση του ποιητικού φαινομένου με βάση τις φιλοσοφικές απόψεις του Μπένγιαμιν βαθαίνει και πλαταίνει.

 Βασικό στοιχείο για να κατανοήσει κανείς την προσέγγιση της Σιώζιου στο βιβλίο της είναι η μπενγιαμινική έννοια του μύθου. Ο Μπένγιαμιν έχει μια διττή στάση απέναντι στον μύθο. Άλλοτε υποστηρίζει τη διάλυση του μύθου μέσα στον Λόγο και άλλοτε υποστηρίζει την αντικατάσταση των παλιών μύθων από τον Λόγο, ο οποίος την εποχή της νεωτερικότητας λαμβάνει με τη σειρά του τη μορφή ενός νέου μύθου.  Αυτή τη δεύτερη αντίληψη του μύθου φαίνεται ότι υιοθετεί και η Σιώζιου, αναγνωρίζοντας τη χειραφετητική δύναμη της αφήγησης. Ο μυθοποιητικός της λόγος δεν ακολουθεί μια φροϋδική ή γιουνκιανή προσέγγιση που θα τοποθετούσε στο κέντρο του μύθου, ασυνείδητα αρχέτυπα ή απωθημένες φαντασιώσεις. Ο μύθος όπως αξιοποιείται στη Σιώζιου βασίζεται στις συλλογικές εικόνες του κόσμου, οι οποίες φέρουν σαφή ιστορική υπογραφή.

Μια άλλη βασική έννοια για να κατανοήσει κανείς καλύτερα το βιβλίο της ποιήτριας είναι η μπενγιαμινική αντίληψη του μυθικού χώρου. Ο μυθικός χώρος επιτρέπει την αντιστοίχιση του κόσμου με τα αρχαϊκά σύμβολα αλλά και τη διερεύνηση ενός κόσμου όπου οι διαφοροποιήσεις μεταξύ μέσα και έξω, ζωής και θανάτου ακυρώνεται. Σε αυτό τον μυθικό χώρο μπορούν να εκφραστούν οι μυθικές επιδράσεις της φύσης πάνω στα υποκείμενα.  Η περιπλάνηση μέσα στη φύση όπως περιγράφεται από την Σιώζιου είναι αυτή που μεταμορφώνει τον χώρο σε μυθικό τοπίο.

Τα τοπία που περιγράφει η Σιώζιου στο βιβλίο της είναι ένα ιδιαίτερο μείγμα από μνήμες, από φυσικούς τόπους και ψυχικά τοπία, δημιουργώντας μια ιδιαίτερη και προσωπική ψυχογεωγραφία. Κάθε τοπίο συγκροτεί έναν ποιητικό χώρο, ενώ από την άλλη τα ποιήματα του βιβλίου συγκροτούν έναν νοητό χάρτη τόπων, αισθήσεων και μνημών. Τα πιο ισχυρά τοπία για την ποιήτρια είναι τα τοπία που συνδέονται με την παιδική ηλικία, τα τοπία που δέθηκαν αδιάρρηκτα με τα βιώματα της ποιήτριας και αποτέλεσαν αφορμή για την έκλυση της συναισθηματικής ενέργειας των ποιημάτων.

 Ήδη το μότο στην αρχή του βιβλίου, που προέρχεται από τους μύθους του Αισώπου, προϊδεάζει τον αναγνώστη για τη σημασία του μύθου και του μυθικού χώρου «Ω ούτος, συ με λοιδορείς, αλλ’ ο τόπος» (Τι να σου κάνω, δε με κοροϊδεύεις εσύ αλλά ο τόπος). Η φράση αυτή προέρχεται από τον γνωστό μύθο του Αισώπου με τον λύκο και το ερίφιο. Το ερίφιο το οποίο βρίσκεται στην άκρη ενός βράχου που δεν μπορεί να προσεγγίσει ο λύκος, τον περιγελά, έχοντας μιας αίσθηση ασφάλειας. Το επιμύθιο είναι ολοφάνερο: ο τόπος, οι συνθήκες είναι αυτές που επιτρέπουν ακόμη και τον αδύνατο να μπορεί να μιλήσει με θάρρος, ακόμη και με έπαρση. Η αναφορά σε αυτόν τον μύθο του Αισώπου φανερώνει την πρόθεση της ποιήτριας να μιλήσει από τη θέση του θύματος, από τη θέση του αδύνατου, μέσα από την προστασία και την ασφάλεια που μπορεί να προσφέρει ο τόπος της ποίησης.

Το δεύτερο μότο του βιβλίου είναι μια φράση της Agnes Varda, πρωτοπόρας σκηνοθέτριας με έντονες φεμινιστικές επιρροές. Η φράση της Varda, «αν άνοιγε κανείς τους ανθρώπους θα έβρισκε κανείς τοπία», εντείνει την αίσθηση, ότι το βιβλίο εστιάζει στην περιγραφή εσωτερικών τοπίων, ως θραύσματα μνήμης, σκέψης και συγκίνησης.

Στην πρώτη ενότητα με την ονομασία Ελληνικό όνειρο, η ποιήτρια δημιουργεί μια προσωπική μυθολογία. Η μυθολόγηση του εαυτού μέσα από αυτοβιογραφικά στοιχεία δεν ικανοποιεί μια ναρκισσιστική ανάγκη της ποιήτριας αλλά βοηθά στην κατανόηση και την αποδοχή της ανθρώπινης ύπαρξης. Η προσωπική ιστορία ανασύρει από τον αναγνώστη τις δικές του μνήμες από την παιδική του ηλικία και κινητοποιεί τη νοσταλγία για τον οριστικά χαμένο παράδεισο της παιδικής αθωότητας. Στην οικοδόμηση της προσωπικής μυθολογίας της ποιήτριας σημαντικό ρόλο παίζουν οι εικόνες. Βουνά (Ελληνικό όνειρο), δέντρα, δάση (Αναχώρηση), βιολέτες (Βιολέτες), ξέφωτα (Τραγούδι), χωματόδρομοι (Το τέλος του κόσμου), μονοπάτια (τραγούδι της σκιάς μου), ποτάμια, πρόβατα, μια μικρή πόλη, ένα σινεμά (Τοπίο) δημιουργούν απτές εικόνες μιας μνήμης που αναβιώνει κάτι από τα περασμένα.  

Η πρώτη ενότητα συνδέει πετυχημένα τη θεματική της παιδική ηλικίας και του χρόνου, με τον τόπο. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι το παρελθόν μέσα από τα ποιήματα δε δρα καταλυτικά για τη διαμόρφωση του παρόντος και του μέλλοντος. Κανένας ντετερμινισμός δεν είναι αποδεκτός. Το μέλλον συνεχίζει να είναι αβέβαιο και πάντα υπό συνεχή διαμόρφωση (Είμαστε σιωπηλοί σαν το μέλλον, στο ποίημα Ελληνικό όνειρο) αλλά και το ποίημα Ενδεχόμενα στην τελευταία ενότητα.

Οι εικόνες που παρουσιάζονται στην πρώτη ενότητα αλλά και γενικότερα στο σύνολο του βιβλίου, λειτουργούν ως εργαλείο εξερεύνησης του κόσμου και του εαυτού, αποτελούν ένα φευγαλέο ακούμπισμα των δαχτύλων στο άγνωστο χωρίς όμως να προϋποτίθεται η επιτυχία του εγχειρήματος (Σύρτε το δάχτυλο  ως την άκρη. Καμιά απάντηση δεν είναι αναγκαία, ποίημα Ο χάρτης).

Η δεύτερη ενότητα του βιβλίου αποκαλείται Ανθρωπογεωγραφία. Η ανθρωπογεωγραφία είναι ένας κλάδος της γεωγραφίας που μελετά τη χωρική διαμόρφωση της ανθρώπινης δραστηριότητας και το πώς αυτή σχετίζεται με το φυσικό περιβάλλον.

Μετά, την έκθεση της προσωπικής μυθολογίας της ποιήτριας, το βιβλίο στη δεύτερη ενότητα ανοίγει προς το συλλογικό βίωμα και τη διυποκειμενικότητα.  Η ποιήτρια στρέφει την προσοχή της από τον εαυτό της, στον κόσμο και στις κοινωνικές σχέσεις. Οι αναμνήσεις στη δεύτερη ενότητα παύουν να συγκροτούν ένα καταγωγικό μυθιστόρημα, αλλά συμπλέκονται πλέον με αφηγήσεις  για φίλες,  γνωστούς, για εξόδους και ταξίδια. Η ποιήτρια παρατηρεί  τις αναμνήσεις της, τον κόσμο και τους ανθρώπους γύρω της και συνειδητοποιεί πόσο πλασματικές  και ρευστές είναι αυτές οι μνήμες.

Η τρίτη ενότητα του βιβλίου που ονομάζεται Μυθολογικά συνδέεται άμεσα με την έννοια του μυθολογικού χρόνου. Ο Μπένγιαμιν ορίζει τον μυθικό χρόνο ως τον χρόνο της αιώνιας επανάληψης, ο οποίος αποτελεί την ουσία κάθε μυθικού συμβάντος. Η αιώνια επανάληψη συμβολίζει τη ματαιότητα όπως αντανακλάται σε γνωστούς αρχαιοελληνικούς μύθους όπως σημειώνει ο Μπενγιαμιν στο Passagenwerk. Η μυθική τιμωρία στις τραγωδίες οδηγεί σε έναν κύκλο ενοχής και τιμωρίας του ήρωα. 

Η μπενγιαμινική αντίληψη του μυθικού χώρου βρίσκει ευθεία αντανάκλαση στα Μυθολογικά. Η Σιώζου σε αυτή την ενότητα αναφέρει τους μύθους του Τάνταλου, των Δαναΐδων, του Ιξίωνα, της Ιππώς, της Αντιγόνης και της Δανάης στα ομώνυμα ποιήματα. Κοινό χαρακτηριστικό αυτών των μύθων είναι η ενοχή και η τιμωρία των ηρωίδων. Μέσα από αυτούς τους μύθους  αναδεικνύεται το μοτίβο αιώνιας επανάληψης που αποτελεί άρρηκτο χαρακτηριστικό του μυθικού χρόνου. 

Οι Δαναΐδες για παράδειγμα καταδικάζονται να γεμίζουν νερό ένα τρύπιο πιθάρι, ο Τάνταλος να απλώνει το χέρι του για να πιάσει ένα φρούτο και τα κλαδιά να μεγαλώνουν σε μεγαλύτερο ύψος ώστε να μην μπορεί να τα πιάσει και ο Ιξίωνας τιμωρείται με δέσιμο σ’ έναν φλεγόμενο τροχό.  Η Σιώζιου τονίζει την επαναληπτικότητα του μυθικού χρόνου ωστόσο φροντίζει να τονίσει στο τέλος κάθε ποιήματος την ανάγκη ρήξης αυτού του αιώνιου κύκλου και της τελικής αποκατάστασης των ηρωίδων. Το έμφυλο στοιχείο των μύθων, η καταπίεση και ο βασανισμός των γυναικών είναι ιδιαίτερα διακριτός σε αυτή την ενότητα, αναδεικνύοντας μια φεμινιστική συνιστώσα της ποίησης της Σιώζιου.

Η τέταρτη ενότητα του βιβλίου με τίτλο, Τροπικότητες, συνδέει το τοπικό με το διεθνές, το μυθικό με το πραγματικό. Ο μύθος που πλάθεται από τη Σιώζιου σε αυτή την ενότητα έχει τη σφραγίδα της ιστορικής πραγματικότητας. Χώρες και άνθρωποι σε κρίση (Μια χώρα σε κρίση), νομαδικά υποκείμενα, αιώνιοι πλάνητες, μετανάστες, αγνοούμενοι και νεκροί (Στάχτες) συνθέτουν έναν σύγχρονο δυστοπικό μύθο για την προσφυγιά και τα κλειστά σύνορα. Η συλλογική ιστορία διαπλέκεται με την προσωπική (Ποίημα για τις παντόφλες σου) ελαφραίνοντας λίγο το βάρος της δυστοπίας.

Η τελευταία ενότητα του βιβλίου αποκαλείται «Καλή εποχή για φρούτα και χιόνι». Η ενότητα αυτή έχει ως στόχο τη ρήξη και αποκατάσταση του μύθου (Διάρρηξη), την ακύρωση της αιώνιας επανάληψης ως τιμωρίας και την αποδοχή του μέλλοντος ως συνόλου ενδεχομένων (Ενδεχόμενα). Επίσης, η τελευταία ενότητα εξυμνεί την περιπλάνηση (Από καταπακτή σε καταπακτή) ακόμη και αν αυτή έχει ως αποτέλεσμα την απώλεια του εαυτού (Η περιπέτεια της ψυχής).

Τα ενδεχόμενα τοπία είναι ένα βιβλίο εξερεύνησης και περιπλάνησης σε φυσικά και ψυχικά τοπία. Ο εαυτός, ο άλλος και η εμπράγματη πραγματικότητα μυθοποιούνται με τρόπο σαγηνευτικό. Η Σιώζιου μέσα από το βιβλίο της αναζητά τον σύγχρονο μύθο για να μιλήσει τρυφερά για τη σκληρότητα του κόσμου αλλά και την ανάγκη επαναμύθευσής του, μέσα από την αγάπη. Ο μύθος δεν είναι παρά ένας από τους πολλούς τρόπους για να πλησιάσουν οι άνθρωποι λίγο πιο κοντά στον εαυτό τους, ίσως και στους άλλους.

 

Δούρβας Α.